मोतिराम भट्टको किन चाहियो गजलको विश्लेषण

 

कविको परिचय

जन्म- (१९२३-२०५३)

शिक्षा - एम् . ए

प्रमुख कृतिहरू- पञ्चक प्रपञ्च(कविता सङ्ग्रह,१९४४), पिकदूत(खण्डकाव्य,१९४५) गजेन्द्र(खण्डकाव्य मोक्ष,१९४८),मनोद्वेग प्रवाह(कविता सङ्ग्रह,१९५७),मोतिराम भट्टका गजलहरू(गजल सङ्ग्रह,२०३८)

काव्यगत प्रवृत्ति -

१.भक्तिधारा परम्पराको प्राचीरलाई भत्काई काव्यिक फाँटमा शृङ्गारिक भावधाराको परिवर्तन गरेर नेपाली साहित्यको धरातलमा युगान्तकारी परिवर्तन ल्याउने कार्य मोतीराम भट्टद्वारा नै भएको हो । नेपाली साहित्यको इतिहासमा जुन युगलाई हामी माध्यमिककाल वा विकासकाल भनेर जान्दछौँ त्यस युगका प्रवर्तक नै मोतीराम भट्ट हुन् । त्यसैले त नेपाली साहित्यको माध्यमिक काललाई मोतीयुग तथा शृङ्गारिक युगसमेत भन्ने गरिन्छ ।

२.नेपाली गजल-विधाका प्रथम प्रयोक्ता हुन् ।यिनीद्वारा शिलान्यस्त गजल-विधाको उत्थानमा उनकै समकालीन नरदेव पाण्डे ‘सुधा’, लक्ष्मीदत्त पन्त ‘इन्दू’, गोपीनाथ लोहनी ‘नाथ’, रत्नलाल ‘रत्न’, अम्जद हुसेन, गजब तथा पछिल्लो चरणका शम्भुप्रसाद ढुङ्गेल ‘शम्भु’ प्रभृति कविहरूको योगदान पनि निकै उल्लेखनीय रहेको छ । 

३.यिनले प्रयोग गरेका बहरहरू अधिकांशतः संस्कृतका शास्त्रीय (वार्णिक र मात्रिक) छन्दसँग सन्निकटस्थ देखिन्छन् । यिनका ३३ वटा गजलहरूमध्ये ३१ वटा गजलहरू वर्ण्र्ाारबद्ध र २ वटा मात्राबहरबद्ध छन् । यिनले प्रयोग गरेका वाणिर्क बहरहरू १३ प्रकारका छन् । ती बहरका सूत्र (गण) र तत्तत् सूत्रमा गजलहरूका मक्ताका एक-एकवटा मिसरा ए-उला प्रस्तुतगरिएका छन्।

४.हास्यव्याङ्गयात्मकता मोतीराम भट्टको अर्को काव्य प्रवृति हो।उनले कवितामा कतै हास्य भाव व्यक्त गरेका छन् भने कतै व्याङ्गको अभिल्यक्ति दिएका छन् ।विविध भाषिक उपकरणको प्रयोग गरी हास्यव्यङ्गयात्मक अभिव्यक्त दिनु उनको उल्लेखनीय काव्य प्रवृति हो ।

५.सौन्दर्य चेतनाका कवि हुन् । प्राथमिक कालीन कविहरुमा सौन्दर्य चेतना थिएन ।उनीहरुमा कवितालाई कसरी राम्रो वनाउने भन्ने कलात्मक चेतना थिएन ! केवल विषय प्रतिपादनमा मात्र केन्द्रिय थिए । मोतीराम भट्टमा आइपुग्दा कविताले कलात्मकता प्राप्त गर्न सकेकाले उनी सौन्दर्य चेतनाका कविका रुपमा देखापर्दछन् ।

६.देश प्रेम ,प्रकृति प्रेम, नगर वातावरणमा केन्द्रित ,प्रेम विषायक काव्य सृजनाका साथै भक्तिरसमा पनि कलम चलाएका छन् ।

किन चाहियो - गजल

दुई आँखिभौँ त तयार छन् तरबार पो किन चाहियो,
तिमी आफू मालिक भैगयौ सरकार पो किन चाहियो ।।१।।

पहरा कडा छ कटाक्षको हरदम तयार मुहारमा,
र भन्नु भारी महल न हो दरबार पो किन चाहियो ।।२।।

कति चम्किलो छ हँसाइको हिसिमा किरन पनि दाँतको,
मणि मोती नीर जुहार न हो अरु हार पो किन चाहियो ।।३।।

गजलको विश्लेषणः-