ध्वनि शब्दको सुरूवात व्याकरणको स्फोटबाट भएको हो भनिन्छ । साहित्यमा ध्वनिलार्इ प्रवेश गराउने अाचार्य अानन्दवर्धन हुन । ध्वन्यलोक नामक उनको ग्रन्थमा ध्वि सम्वन्धी मान्यता र सिद्दान्तको व्याख्या गरिएको छ । ध्वनिलार्इ काव्यमा स्थापित गर्ने क्रममा ध्वनि काव्यको अनिवार्य तत्त्व अात्मको रूपमा हेरिएको छ । यसलार्इ विभिन्न भेद उपभेदहरूमा वर्गीकरण गरेर अाचार्यहरूले अध्यायन गरेको पाइन्छ ।समग्र मान्यताहरूलार्इ एकै ठाउँमा राखेर हेर्दा ध्वनिलार्इ तिन वर्गमा विभाजन गरेो पाइन्छ । ती हुनः-
क)रस ध्वनि
ख) वस्तु ध्वनि
ग) अलङ्कार ध्वनि
क)रस ध्वनि
जुन वाक्यमा वाच्यर्थ र व्याङ्ग्यार्थ एकै साथ प्रकट हुन्छ र रसको अभिव्याक्ति प्रधान रहन्छ ,त्यसलार्इ रस ध्वनि भनिन्छ । अर्थात जुन व्याङ्ग्यार्थ विभाव ,अनुभाव र व्यविचारीभावको संयोगमा अाधारित हुन्छ त्यस्तो ध्वनि रस ध्वनि हो । जसलार्इ पाठकलेसजिलै वुझ्ने हैसियत राख्दछ।यसमा काव्यकृतिको रचनामा वर्ण विषयमा भन्दा अभिव्यक्त रसको प्रधानता रहन्छ ।जस्तै ः-
यो एकान्त विहार,यो चहकिलो शृङ्गार ,यो चाँदनी
यो शैया फूलको लताभवन यो ,यस्ती प्रिया कमिनी
यो माैका ,वय यो ,महा प्रणय यो स्वर्गीय यो काैतुक
यो सम्पूर्ण कुरा चटक्क भुल्ने धिक्कार नालायक लेखनाथ पाैडेल (सूक्ति सिन्धु)
यी पंतिहरूमा विप्रलम्भ शृङ्गार रस भएको छर्लङ्ग देखिन्छ । वाच्यार्थ संग संगै विप्रलम्भ शृङ्गार रस ध्वनित भएको देखिन्छ ।
ख) वस्तु ध्वनि ः-
जुन काव्य कृतिमा विषयवस्तु नै प्रधानभएर अाएको हुन्छ । त्यस्तो ध्वनिलार्इ वस्तु ध्वनि भनिन्छ । यस्ता प्रकारका रचनाहरूमा वाच्यर्थ पछि विषयवस्तु नै प्रधान भइ प्रकट हुने गर्दछ । अभिव्यक्तिका अन्य पक्ष गाैण भइ वक्ताको मूल अासय अनुरूपको विषयवस्तुको प्रमुखता रहने व्याङ्ग्यार्थलार्इ नै वस्तु ध्वनिका रूपमा व्याख्या गरिन्छ । जस्तै ः-
मिल्दैन पथिक !नक्कली पथरीलो गाउँमा यहाँ केही।
वस,मह-गो -रसको धारा स्वाद लिनामा भए स्नेही । सोमनाथ सिग्देल
यी पंतिमा नक्ली वस्तु नपाइने वरू मह ,घिउ ,दुध ताजा र सक्कली पाइने उल्लेख गर्दै यसमा रस भए वस भन्ने वाच्यार्थमा महग्गो रस (ग्रामीण नारीको रस रूपी याैवन ) चाख्नने भए वस भन्ने प्रेम क्रिडारूपी विषयवस्तु व्याङ्यार्थमा प्रकट भएको हुनाले यो वस्तुध्वनि हुन पुग्यो ।
ग) अलङ्कार ध्वनिः-
जुन काव्य कृतिमा वाच्यार्थ वोधपछि अलङैकार ध्वनित हुन्छ त्यसलार्इ अलङ्कार ध्वनि भनिन्छ । यसमा वर्ण्य-वस्तुको भन्दा वर्णनमा प्रयुक्त अलङ्कारको अभिव्याक्ति प्रमुख रहन्छ । जुन ठाउँमा अलङ्कारको प्रयोग भएको हुन्छ ,त्यस्तो काव्य कृतिमा अलङ्कार ध्वनित भएको हुन्छ । वाच्यार्थ पछि अलङ्कार ध्वनित हुने व्याङ्यार्थ नै अलङ्कार ध्वनि हो । जस्तैः-
प्रभु नि भावनामा वसाएँ
मन भवन दुवै यी नाथलार्इ चढाएँ ।
नय विनय दुवै छन् उहाँका पियारा
भनि भक्त सारा गर्दछन पुकार ।। सोमनाथ सिग्द्याल
यी माथिका पंतिहरूमा प्रयोग भएका मन -नमन नय -विनय जस्ता अलङ्कारलार्इ प्रयोग गरी व्याङ्यार्थ उमारिएको छ । यी विरोध अलङ्कारलार्इ प्रमुख रूपमा उभ्याएको हुनाले यस प्रकारको अभिव्यक्तिलार्इ अलङ्कार ध्वनि भनिन्छ ।
