भाषा विज्ञानको परिचय

 

भाषा विज्ञानको परिचय

Linguistics' शब्द ल्याटिन भाषाको 'Lingus' र 'instics' शब्दको संयुक्तताबाट बनेको हो । lingus को अर्थ language र instics को knowledge वा science हुन्छ । त्यही linguistics शब्द नेपाली रूपान्तर भाषा विज्ञान हो। भाषा र ज्ञान वा विज्ञानको समष्टिता प्राप्त गरेका भाषा विज्ञानले भाषाको वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन गर्दछ । भाषा विज्ञानले भाषालाई मानवीय अन्तरक्रियाका रूपमा अध्ययन गर्ने परम्परा हालसम्म पनि चलि रहेको छ । हिजोआज भाषा विज्ञान स्वतन्त्र विधाका रूपमा विकसित भइ सकेको छ । यसले भाषासँग सम्बन्धित विविध प्रविधि र अध्ययन अनुसन्धानका अन्य क्षेत्रसंग पनि सरोकार राख्न थालेको छ । भाषा विज्ञानले भाषाका आन्तरिक सरचनामा पर्ने वर्ण, व्याकरण र शब्द भण्डारका साथै बाह्य संरचनामा पर्ने ध्वनि र अर्थ विज्ञान समेतको अध्ययन विश्लेषण गर्दछ ।

 मान्छेका उच्चारण अवयवद्वारा उच्चरित यादृच्छिक सार्थक ध्वनि समूहलाई भाषा भनिन्छ । यही भाषाको वैज्ञानिक अध्ययनलाई भाषा विज्ञान भनिन्छ । वैज्ञानिक अध्ययन भन्नाले वस्तुगत, स्पष्ट र निश्चित सिद्धान्तका आधारमा निष्कर्षमा पुग्नु हो । विज्ञान काल्पनिक नभएर वस्तुगत हुन्छ र वैज्ञानिक अध्ययनमा निश्चित विधिहरुको संयोजन हुन्छ। भावात्मक तर्कका आधारमा हुने अध्ययनलाई वैज्ञानिक अध्ययन मानिदैन ।

 भाषा विज्ञानलाई सुरुमा भाषाशास्त्र भनिन्थ्यो । सामाजिक शास्त्रका रूपमा रहेको भाषाशास्त्रको अध्ययनमा विधिपूर्वक प्रमाण र तथ्यहरुका आधारमा निष्कर्षमा पुग्ने पद्धतिको विकास भयो। मुख्य रूपले सन् १९६० पछि भाषाको अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई भाषा विज्ञान  भनिएको पाइन्छ । खासगरी भाषा विज्ञानमा भाषा सम्बन्धी सामान्य कुराहरु, भाषाको आन्तरिक संरचना, भाषिक सिद्धान्तहरु यसका सैद्धान्तिक तथा प्रायोगिक पक्षहरु, यसको इतिहास र व्यक्ति, समाज तथा संस्कृतिसँग यसको सम्बन्धका बारेमा अध्ययन गरिन्छ । भाषा विज्ञान सामाजिक शास्त्र भएकाले यसको प्रत्यक्ष सम्बन्ध व्यक्ति र समाजसित रहेको हुन्छ । मानव समुदायमा व्यवहृत भाषाको वैज्ञानिक अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई भाषा विज्ञान भनिने निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ । भाषा विज्ञानका सम्बन्धमा विभिन्न विचारलाई यहाँ प्रस्तुत गरिएको छः

 • भाषा विज्ञानको अर्थ भाषाको विज्ञान हो, यस अन्तर्गत भाषाको संरचना तथा विकासको अध्ययन गरिन्छ। इनसाइक्लोपेडिया इन विटानिका

भाषाको उत्पत्ति, विकास, परिवार, संरचना, परिवर्तन आदिलाई सूक्ष्म किसिमले अध्ययन गरिने शास्त्र, भाषाशस्त्र । - नेपाली बृहत

भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण तथ्यहरुको खोज र विश्लेषण गर्ने विज्ञान नै भाषा विज्ञान हो । - ब्लूमफिल्ड

भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसले भाषाको अध्ययन त्यसका आन्त संरचनाको आधारमा गर्ने प्रयत्न गर्दछ । यसका लागि एक स्प सुनिश्चित एवं विशिष्ट तर्कपूर्ण पद्धति अपनाउँछ । एच ए ग्लिसन

 भाषा विज्ञान भाषाको वैज्ञानिक अध्ययनलाई भनिन्छ- जोन लायन्स

भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो जसमा भाषा वा भाषाहरुको एककालिय बहुकालिक तुलनात्मक व्यतिरेकी अथवा अनुप्रायोगिक अध्ययन, विश्लेष तथा तदविषयक सिद्धान्तहरुको निधारण गरिएको हुन्छ। डा भोलानाथ तिवारी

 भाषा विज्ञानको सोझो अर्थ हो भाषाको विज्ञान र विज्ञानको अर्थ विशिष्ट ज्ञान । यस प्रकार भाषाको विशिष्ट ज्ञानलाई भाषा विज्ञान भन्न सकिन्छ। - डा देवेन्द्र नाथ शर्मा

. भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसमा भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण विषयहरुको विभिन्न पद्धतिमा अध्ययन हन्छ । भाषा विज्ञानमा आन्तरिक भाषिक सिद्धान्तहरु यसका सैद्धान्तिक तथा प्रायोगिक पक्षहरु यसको इतिहास र व्यक्ति, समाज तथा संस्कृतिसंग यसको सम्बन्ध बारे अध्ययन गरिन्छ। - डा. चूडामणि बन्धु भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसमा भाषाहरुको सामान्य रूपले या कुनै एक भाषाको विशिष्ट रूपले प्रकृति संरचना, इतिहास, तुलना, प्रयोग आदि दृष्टिबाट सिद्धान्त निश्चित गरी वैज्ञानिक अध्ययन गरिन्छ । डा. मन मोहन गौतम

उपर्युक्त विचारहरुलाई विश्लेषण गर्दा भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो जसमा सामान्य वा कुनै भाषा विज्ञानको शास्त्रीय तथा वैज्ञानिक विश्लेषण प्रस्तुत गरिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ । यसको विश्लेषणमा ऐतिहासिक, तुलनात्मक र वर्णनात्मक आदि पद्धतिहरु हुन्छन् । जसका माध्यमले आजका आन्तरिक एवम् वाहय संरचना थाहा पाउन सकिन्छ । त्यसको सैद्धान्तिक एवम् व्यवहारिक स्वरूपको निर्धारण गरिन्छ । विभिन्न सामाजिक शास्त्र जस्तै भाषा विज्ञान पनि स्वतन्त्र र विकसित शास्त्र हो। यस शास्त्रमा भाषाको समग्र अध्ययन गर्दा आवश्यक पर्ने विविध पद्धति विकसित भएका छन् । कुनै पनि भाषाका विविध पक्षको अध्ययन विश्लेषण गर्ने सन्दर्भमा अध्ययन विषयको चयन सामग्री सङ्कलन, अध्ययन विश्लेषण र प्रकाशन गर्न आवश्यक हुने सबै प्रविधि तथा पद्धति विकसित भएकाले यस शास्त्रलाई सफल र निपूर्ण शास्त्र मान्न सकिने आधार प्राप्त भएको छ । कुनै पनि भाषाको क्रमबद्दता र वैज्ञानिक अध्ययन गर्ने यस विषयलाई भाषा विज्ञान भनिनु यस कारण स्वभाविक हुन जान्छ ।

भाषा विज्ञानले भाषाको अध्ययन गर्दा कुन कुन नियम र सिद्धान्तले काम गरेका छन् भनेर गम्भीर भएर निरीक्षण गर्छ र वैज्ञानिकले जस्तै गरेर प्राप्त तथ्य र तथ्याङ्कलाई प्रयोगशालामा लगि प्रमाणित गर्ने प्रयास गर्छ। भाषा वैज्ञानिक पटक्कै पुर्वाग्रही हुन हँदैन । उसले वस्तुगत तथ्यका आधारमा भाषिक तथ्यहरुको अध्ययन विश्लेषण गर्नु पर्छ। यस्ता अध्ययन विश्लेषण निर्वैयक्तिक रूपमा प्रस्तुत हुन सक्नु पर्छ। खासगरी भाषा विज्ञानले भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण विषयका सबै पद्धति समकालिक कालक्रमिक तुलनात्मक व्यतिरेकी सैद्धान्तिक प्रायोगिक सामाजिक मनो भाषिक र भाषिक भूगोलसंग आधारित भएर कुनै पनि भाषाको अध्ययन विश्लेषण गर्छ ।

आर. एच. रविन्सले भाषा वैज्ञानिक अध्ययनलाई स्तरीय बनाउने निम्नानुसार तिन ओटा आधार प्रस्तुत गरेका छन्-

 स्पष्टता

 दृढता /सङ्गतिमूलकता

 सूत्रात्मकता

 भाषाका अध्येताले सबै किसिमका आग्रह पूर्वाग्रह छोडेर तथ्य र तथ्याङ्कको वस्तुगत विश्लेषण गरेका खण्डमा मात्र आधिकारिक निष्कर्ष निस्कन्छ । त्यसको अध्ययन विश्लेषण र निष्कर्षलाई अत्यन्त स्पष्टताका साथ प्रस्तुत गर्नु पर्छ । यसैलाई पूर्वाग्रह रहित स्पष्टता भन्न सकिन्छ । अध्ययन विश्लेषण गर्दा प्राप्त खोट रहित तथ्यलाई नअलमलिकन आत्म विश्वासका साथ प्रस्तुत गर्नु पर्छ। यसलाई सङ्गति मूलकता भनिन्छ । भन्नु पर्ने कुरालाई यथासक्य सारगर्भित रूपमा भन्नु पर्छ । अभिव्यक्ति सङ्क्षिप्तिमा व्यक्तिका अभीष्ट हुनु पर्छ । भाषा वैज्ञानिकले अप्रामाणिक तथ्यलाई प्रयोग गर्दैन । आफ्नो अध्ययनलाई सक्षिप्त, वैज्ञानिक र वस्तुगत बनाउन उसले खास खास किसिमका आदर्श सिद्धान्त प्रामाणिक तथ्यलाई आधार बनाएर विषय छनोट गर्ने त्यसलाई गहन निरीक्षण गर्ने र त्यसको सम्यक अध्ययन गर्ने गर्छ । यस प्रक्रियामा प्रस्तावित पद्धतिको होइन वर्णनात्मक पद्धतिको अवलम्बन गरिन्छ भन्ने विचार भाषा वैज्ञानिक मार्टिनेटको देखिन्छ । 

Linguistics' शब्द ल्याटिन भाषाको 'Lingus' र 'instics' शब्दको संयुक्तताबाट बनेको हो । lingus को अर्थ language र instics को knowledge वा science हुन्छ । त्यही linguistics शब्द नेपाली रूपान्तर भाषा विज्ञान हो। भाषा र ज्ञान वा विज्ञानको समष्टिता प्राप्त गरेका भाषा विज्ञानले भाषाको वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन गर्दछ । भाषा विज्ञानले भाषालाई मानवीय अन्तरक्रियाका रूपमा अध्ययन गर्ने परम्परा हालसम्म पनि चलि रहेको छ । हिजोआज भाषा विज्ञान स्वतन्त्र विधाका रूपमा विकसित भइ सकेको छ । यसले भाषासँग सम्बन्धित विविध प्रविधि र अध्ययन अनुसन्धानका अन्य क्षेत्रसंग पनि सरोकार राख्न थालेको छ । भाषा विज्ञानले भाषाका आन्तरिक सरचनामा पर्ने वर्ण, व्याकरण र शब्द भण्डारका साथै बाह्य संरचनामा पर्ने ध्वनि र अर्थ विज्ञान समेतको अध्ययन विश्लेषण गर्दछ ।

 मान्छेका उच्चारण अवयवद्वारा उच्चरित यादृच्छिक सार्थक ध्वनि समूहलाई भाषा भनिन्छ । यही भाषाको वैज्ञानिक अध्ययनलाई भाषा विज्ञान भनिन्छ । वैज्ञानिक अध्ययन भन्नाले वस्तुगत, स्पष्ट र निश्चित सिद्धान्तका आधारमा निष्कर्षमा पुग्नु हो । विज्ञान काल्पनिक नभएर वस्तुगत हुन्छ र वैज्ञानिक अध्ययनमा निश्चित विधिहरुको संयोजन हुन्छ। भावात्मक तर्कका आधारमा हुने अध्ययनलाई वैज्ञानिक अध्ययन मानिदैन ।

 भाषा विज्ञानलाई सुरुमा भाषाशास्त्र भनिन्थ्यो । सामाजिक शास्त्रका रूपमा रहेको भाषाशास्त्रको अध्ययनमा विधिपूर्वक प्रमाण र तथ्यहरुका आधारमा निष्कर्षमा पुग्ने पद्धतिको विकास भयो। मुख्य रूपले सन् १९६० पछि भाषाको अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई भाषा विज्ञान  भनिएको पाइन्छ । खासगरी भाषा विज्ञानमा भाषा सम्बन्धी सामान्य कुराहरु, भाषाको आन्तरिक संरचना, भाषिक सिद्धान्तहरु यसका सैद्धान्तिक तथा प्रायोगिक पक्षहरु, यसको इतिहास र व्यक्ति, समाज तथा संस्कृतिसँग यसको सम्बन्धका बारेमा अध्ययन गरिन्छ । भाषा विज्ञान सामाजिक शास्त्र भएकाले यसको प्रत्यक्ष सम्बन्ध व्यक्ति र समाजसित रहेको हुन्छ । मानव समुदायमा व्यवहृत भाषाको वैज्ञानिक अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई भाषा विज्ञान भनिने निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ । भाषा विज्ञानका सम्बन्धमा विभिन्न विचारलाई यहाँ प्रस्तुत गरिएको छः

 • भाषा विज्ञानको अर्थ भाषाको विज्ञान हो, यस अन्तर्गत भाषाको संरचना तथा विकासको अध्ययन गरिन्छ। इनसाइक्लोपेडिया इन विटानिका

भाषाको उत्पत्ति, विकास, परिवार, संरचना, परिवर्तन आदिलाई सूक्ष्म किसिमले अध्ययन गरिने शास्त्र, भाषाशस्त्र । - नेपाली बृहत

भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण तथ्यहरुको खोज र विश्लेषण गर्ने विज्ञान नै भाषा विज्ञान हो । - ब्लूमफिल्ड

भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसले भाषाको अध्ययन त्यसका आन्त संरचनाको आधारमा गर्ने प्रयत्न गर्दछ । यसका लागि एक स्प सुनिश्चित एवं विशिष्ट तर्कपूर्ण पद्धति अपनाउँछ । एच ए ग्लिसन

 भाषा विज्ञान भाषाको वैज्ञानिक अध्ययनलाई भनिन्छ- जोन लायन्स

भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो जसमा भाषा वा भाषाहरुको एककालिय बहुकालिक तुलनात्मक व्यतिरेकी अथवा अनुप्रायोगिक अध्ययन, विश्लेष तथा तदविषयक सिद्धान्तहरुको निधारण गरिएको हुन्छ। डा भोलानाथ तिवारी

 भाषा विज्ञानको सोझो अर्थ हो भाषाको विज्ञान र विज्ञानको अर्थ विशिष्ट ज्ञान । यस प्रकार भाषाको विशिष्ट ज्ञानलाई भाषा विज्ञान भन्न सकिन्छ। - डा देवेन्द्र नाथ शर्मा

. भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसमा भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण विषयहरुको विभिन्न पद्धतिमा अध्ययन हन्छ । भाषा विज्ञानमा आन्तरिक भाषिक सिद्धान्तहरु यसका सैद्धान्तिक तथा प्रायोगिक पक्षहरु यसको इतिहास र व्यक्ति, समाज तथा संस्कृतिसंग यसको सम्बन्ध बारे अध्ययन गरिन्छ। - डा. चूडामणि बन्धु भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो, जसमा भाषाहरुको सामान्य रूपले या कुनै एक भाषाको विशिष्ट रूपले प्रकृति संरचना, इतिहास, तुलना, प्रयोग आदि दृष्टिबाट सिद्धान्त निश्चित गरी वैज्ञानिक अध्ययन गरिन्छ । डा. मन मोहन गौतम

उपर्युक्त विचारहरुलाई विश्लेषण गर्दा भाषा विज्ञान त्यो विज्ञान हो जसमा सामान्य वा कुनै भाषा विज्ञानको शास्त्रीय तथा वैज्ञानिक विश्लेषण प्रस्तुत गरिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ । यसको विश्लेषणमा ऐतिहासिक, तुलनात्मक र वर्णनात्मक आदि पद्धतिहरु हुन्छन् । जसका माध्यमले आजका आन्तरिक एवम् वाहय संरचना थाहा पाउन सकिन्छ । त्यसको सैद्धान्तिक एवम् व्यवहारिक स्वरूपको निर्धारण गरिन्छ । विभिन्न सामाजिक शास्त्र जस्तै भाषा विज्ञान पनि स्वतन्त्र र विकसित शास्त्र हो। यस शास्त्रमा भाषाको समग्र अध्ययन गर्दा आवश्यक पर्ने विविध पद्धति विकसित भएका छन् । कुनै पनि भाषाका विविध पक्षको अध्ययन विश्लेषण गर्ने सन्दर्भमा अध्ययन विषयको चयन सामग्री सङ्कलन, अध्ययन विश्लेषण र प्रकाशन गर्न आवश्यक हुने सबै प्रविधि तथा पद्धति विकसित भएकाले यस शास्त्रलाई सफल र निपूर्ण शास्त्र मान्न सकिने आधार प्राप्त भएको छ । कुनै पनि भाषाको क्रमबद्दता र वैज्ञानिक अध्ययन गर्ने यस विषयलाई भाषा विज्ञान भनिनु यस कारण स्वभाविक हुन जान्छ ।

भाषा विज्ञानले भाषाको अध्ययन गर्दा कुन कुन नियम र सिद्धान्तले काम गरेका छन् भनेर गम्भीर भएर निरीक्षण गर्छ र वैज्ञानिकले जस्तै गरेर प्राप्त तथ्य र तथ्याङ्कलाई प्रयोगशालामा लगि प्रमाणित गर्ने प्रयास गर्छ। भाषा वैज्ञानिक पटक्कै पुर्वाग्रही हुन हँदैन । उसले वस्तुगत तथ्यका आधारमा भाषिक तथ्यहरुको अध्ययन विश्लेषण गर्नु पर्छ। यस्ता अध्ययन विश्लेषण निर्वैयक्तिक रूपमा प्रस्तुत हुन सक्नु पर्छ। खासगरी भाषा विज्ञानले भाषा सम्बन्धी सम्पूर्ण विषयका सबै पद्धति समकालिक कालक्रमिक तुलनात्मक व्यतिरेकी सैद्धान्तिक प्रायोगिक सामाजिक मनो भाषिक र भाषिक भूगोलसंग आधारित भएर कुनै पनि भाषाको अध्ययन विश्लेषण गर्छ ।

आर. एच. रविन्सले भाषा वैज्ञानिक अध्ययनलाई स्तरीय बनाउने निम्नानुसार तिन ओटा आधार प्रस्तुत गरेका छन्-

 स्पष्टता

 दृढता /सङ्गतिमूलकता

 सूत्रात्मकता

 भाषाका अध्येताले सबै किसिमका आग्रह पूर्वाग्रह छोडेर तथ्य र तथ्याङ्कको वस्तुगत विश्लेषण गरेका खण्डमा मात्र आधिकारिक निष्कर्ष निस्कन्छ । त्यसको अध्ययन विश्लेषण र निष्कर्षलाई अत्यन्त स्पष्टताका साथ प्रस्तुत गर्नु पर्छ । यसैलाई पूर्वाग्रह रहित स्पष्टता भन्न सकिन्छ । अध्ययन विश्लेषण गर्दा प्राप्त खोट रहित तथ्यलाई नअलमलिकन आत्म विश्वासका साथ प्रस्तुत गर्नु पर्छ। यसलाई सङ्गति मूलकता भनिन्छ । भन्नु पर्ने कुरालाई यथासक्य सारगर्भित रूपमा भन्नु पर्छ । अभिव्यक्ति सङ्क्षिप्तिमा व्यक्तिका अभीष्ट हुनु पर्छ । भाषा वैज्ञानिकले अप्रामाणिक तथ्यलाई प्रयोग गर्दैन । आफ्नो अध्ययनलाई सक्षिप्त, वैज्ञानिक र वस्तुगत बनाउन उसले खास खास किसिमका आदर्श सिद्धान्त प्रामाणिक तथ्यलाई आधार बनाएर विषय छनोट गर्ने त्यसलाई गहन निरीक्षण गर्ने र त्यसको सम्यक अध्ययन गर्ने गर्छ । यस प्रक्रियामा प्रस्तावित पद्धतिको होइन वर्णनात्मक पद्धतिको अवलम्बन गरिन्छ भन्ने विचार भाषा वैज्ञानिक मार्टिनेटको देखिन्छ ।

कारक र विभक्ति

 

कारक र विभक्ति

"क्रियापदसँग सम्बन्ध राख्ने नामिक पदहरू (नाम, सर्वनाम र विशेषण) लाई कारक भनिन्छ ।" क्रियापदसँग अन्वित भएर अाउँने नाम, सर्वनाम वा विशेषण नै कारक हुन् । 'कारक' शब्द संस्कृतको 'कृ' धातुमा 'अक' प्रत्यय जाेडिएर बनेको हो । यसरी वाक्यमा क्रियापदसँग अन्य पदहरुको सम्बन्धलाई नै कारक भनिन्छ ।

कारकको अर्थलाई पुष्टि गर्न प्रयोग हुने चिह्न वा सङ्केतलाई विभक्ति भनिन्छ । विभक्तिहरू कारकसँग जोडिएर कारकको अर्थ स्पष्ट पार्छन् ।

कारकका र विभक्तिका प्रकार

१) कर्ता कारक (कसले ?/काम गर्ने)

प्रथमा विभक्ति

जसले काम गर्छ त्याे नै कर्ता हाे । वाक्यमा जसले काम गर्छ त्याे व्यक्ति वा वस्तु नै कर्ता हाे । कर्ता कारकमा प्रथमा विभक्ति (ले) जाेडिन्छ । जस्तै;

क) रामले घाँस काट्याे ।

ख) म घर जान्छु ।

ग) कुकुर भुक्छ ।

घ) तिनीहरूले धान रोपे ।

माथिको उदाहरणको 'क' मा काट्ने काम रामले गरको छ । 'ख' मा जाने काम मैले गरेको छु । 'ग' मा भुक्ने काम कुकुरले गरेको छ । 'घ' मा रोप्ने काम तिनीहरूले गरेका छन् त्यसैले (राम, म, कुकुर, तिनीहरू) कर्ता कारक हुन् ।

२) कर्म कारक (के?कसलाई? कामको असर पर्ने)

द्वितीया विभक्ति

कर्रमले गरेको कामको असर जसमा पर्छ त्यसलाई कर्म कारक भनिन्छ । कर्म कारकमा द्वितीया विभक्ति लाग्छ।

 जस्तै;

क) रामले मुसोलाई मार्यो ।

ख) उसले स्याउ टोक्यो ।

ग) हरिले छोरोलाई पिट्यो ।

घ) बुबाले खसी काट्नुभयो ।

माथिको उदाहरणमा 'क' मा मार्दा मुसोमा असर परेको छ । 'ख' मा टोक्दा स्याउमा असर परेको छ । 'ग' मा पिट्दा छोरोमा असर परेको छ । 'घ' मा काट्दा खसीमा असर परेको छ त्यसैले (मुसो, स्याउ, छोरो र खसी) कर्म कारक हुन् ।

३) करण कारक (केले? कर्ताले प्रयोग गर्ने साधन)

तृतीया विभक्ति

कर्ताले काम गर्दा प्रयोग गर्ने साधन वा उपकरणलाई करण कारक भनिन्छ । करण कारकमा तृतीया विभक्ति (ले,बाट, द्वारा) विभक्ति जोडिन्छ । जस्तै;

क) हजामले कैँचीले केस काट्यो ।

ख) किसानले कोदालोले खेत खन्यो ।

ग) मैले झटारोले आँप झारेँ ।

घ) म कागतीबाट भिटामिन सी पूर्ति गर्छु ।

ङ) राम श्यामद्वारा आफ्नो काम पूरा गर्छ ।

च) मानिसहरू कोरोनाले सङ्क्रमित भए ।

माथिका उदाहरणहरूमा कर्ताले आफ्नो काम गर्दा उपयोग गरेको साधन, व्यक्ति वा वस्तुहरू (कैँची, कोदालो, झटारो, कागती, श्याम र कोरोना) करण कर्ता हुन् ।

४) सम्प्रदान कारक (कसलाई? जसका लागि काम हुन्छ)

चतुर्थी विभक्ति

कर्ताले जसका लागि काम सम्पन्न गर्छ त्यो व्यक्ति वा वस्तु नै सम्प्रदान कारक हुन् । यसमा चतुर्थी विभक्ति ( लाई, लागि, निम्ति) विभक्ति जोडिन्छ ।

जस्तै;

क) रामले सीतालाई चिठी लेख्यो ।

ख) बुबाले छोरोलाई लुगा किन्नुभयो ।

ग) रमलाले पूजाको लागि फूल टिपी ।

घ) म देशको निम्ति बलिदान गर्छु ।

माथिको उदाहरणमा कर्ताले (सीता, छोरो, पूजा र देश) मन लागि कार्य गरेको छ । त्यसैले यिनीहरू सम्प्रदान कारक हुन् ।

५) अपादान कारक (कहाँबाट? छुट्टिने ठाउँ वा समय)

पञ्चमी विभक्ति

कुनै ठाउँ र समयबाट व्यक्ति वा वस्तु छुट्टिएको जनाउने कारकलाई सम्प्रदान कारक भनिन्छ । यसमा पञ्चमी विभक्ति (देखि, बाट) विभक्ति जोडिन्छ ।

जस्तै ;

क) राम भीरबाट लड्यो ।

ख) रुखदेखि पात झर्यो ।

ग) बिहानदेखि लगातार पानी परेकाले समस्या भयो ।

ङ) काठमाडौंबाट बस छुट्यो ।

माथिको उदाहरणमा राम भीरकाट छुट्टिएको छ । पात रुखकाट छुट्टिएको छ । पानी बिहानबाट पर्यो । बस माठमाडौंबाट छुट्यो । त्यसैले छुट्ने स्थान वा समय (भीर, रुख, बिहान र काठमाडौं) सम्प्रदान कारक हुन् ।

६) अधिकरण कारक ( कहाँ? व्यक्ति वा वस्तु रहने आधार)

 सप्तमी विभक्ति

व्यक्ति वा वस्तुसँग क्रियाको आधार देखाउँने कारकलाई अधिकरण कारक भनिन्छ । यसमा सप्तमी विभक्ति ( मा, माथि) लाग्छ । जस्तै;

क) झोलामा पुस्तक छ ।

ख) छानामाथि घिरौँला छ ।

पुस्तक रहने आधार झोला हो । घिरौँला रहने आधार छाना हो त्यसैले (झोला र छाना) अधिकरण कारक हुन् ।

**षष्ठी विभक्ति (को,का,कि,रो,रा,री,नो,ना,नी) यिनीहरूले क्रिया र नामिक पदको कारकीय सम्बन्ध नजनाई नामिक पदसँग अन्य पदको सम्बन्ध वा स्वामित्व स्थापित गर्छन्। नामिक पदमा षष्ठी विभक्ति जोडिँदा कारक नभई भेदक विशेषण बन्दछन् ।

**** कर्ता कारकमा 'ले' विभक्ति र कर्म कारकमा 'लाई' अनिवार्य लगाउँनै पर्छ भन्ने छैन । नलगाई पनि वाक्य बन्दछ।

 जस्तै;

क) कर्ता कारक

उसले पुस्तक पढ्यो ।......'ले' सहित ऊ

ऊ पुस्तक पढ्छ । ..... 'ले' बिना ऊ

ख) कर्म कारक

मैले घाँस काटेँ। ..... 'लाई' बिना घाँस

 उसले भाइलाई पिट्यो ।.....'लाई' सहित भाइ