ध्वनि ,वर्ण ,अक्षर र शब्द(पद) , पदावली ,उपवाक्य ,वाक्य , सङ्कथनहरूको संगठनात्मक स्वरूप नै भाषा हो । ध्वनि ,वर्ण ,अक्षर र रूपले भाषामा शब्द निर्माण गर्छ र शब्दहरूको सांगठनिक रूपबाट पदावली ,उपवाक्य ,वाक्य ,हुँदै सङ्कथनहरूको निर्माण हुन जान्छ । यसरी भषाको विकस र विस्तार हुन्छ । भाषामा प्रयोग हुने शब्दले गहन अर्थ प्रदान गर्न सक्ने सक्ति वोकेको हुन्छ । त्यहि शब्दले वोकेको शक्तिलाई शब्द शक्ति भनिन्छ । विश्वनाथले यसलाई शब्दवृति भनेका छन् ।त्यस्तै मम्मटले शब्द ब्यापार भनेका छन् ।भषामा एक प्रकारको चमत्कार देखिन्छ ।त्यहि चमत्कारपूर्ण अर्थ प्रदान गर्ने क्षमता नै शब्द शक्ति हो । भिन्न स्थान ,काल र परिवेशको आधारमा एउटै शब्द वा वाक्यले अनेक प्रकारका अर्थ दिन सक्छन । जस्तै ः
उदाहरण १. विनोद कुर्सीमा वसेर पढ्छ ।
उदाहरण २. नेतालाई कुर्सी प्यारो लाग्छ ।
उदाहरण ३ . कुर्सीको लडाइले देश विग्रियो ।
माथिको उदाहरणमा उदाहरण १ ले अविधा(सोझो) अर्थ वहन गरेको छ । उदाहरण २.ले लक्षणा अर्थ देखाउछ र उदाहरण ३ को वाक्यले सोझो र लाक्षणिक भन्दा पनि गहन अर्थ बोकेको देखिन्छ । यसरी शब्दले ठाउँ ,अबस्था र समय अनुसार बाक्यमा आएर एउटै शब्दले पनि फरक अर्थ बहन गर्ने क्षमता राख्दछ ।त्यो नै शब्द शक्ति हो । शब्द शक्तिको यहि विशेषताका आधारमा ध्वनि वादका प्रवर्तक आनन्दवर्धनले शब्द शक्तिका तिन भेद छुट्याएका छन् । जसलाई मम्मट ,विश्वनाथ जस्ता विद्दानहरूले समर्थन गर्नुका साथै सर्वमान्य मानिएको छ । जुन निम्न अनुसार छन् ।ः
क) अभिधा शब्दशक्ति
ख) लक्षणा शब्दशक्ति
ग) व्यञ्जना शब्दशक्ति
क)अभिधा शब्दशक्ति
भाषिक प्रयोग ब्यपारमा शब्दले प्रत्यक्षरूपले प्रकट गर्ने अर्थ नै अविधा शब्दशक्ति हो । अविधा अर्थ दिने शक्तिलाई वाचक शब्द र त्यसले दिर्ने अर्थलाई वाच्यार्थ भनिन्छ । यसलाई कोषिय अर्थ ,प्रारम्भिक अर्थ पनि भनेको पाइन्छ । यसले ब्याकरणबाट प्राप्त अर्थलाई बुझाउँछ । आचर्य मम्मटको धारणा अनुसार कुनै वाधा विना वोधहुने अर्थ नै मुख्यार्थ हो । मुख्यार्थलाई वोध गराउने काब्य ब्यपारलाफ अभिधा शब्दशक्ति भनिन्छ । यसलाई भट्टनायक , आनन्दवर्धनले अभिधालाई लक्षणा र ब्यञ्जनाको खम्बा मान्दै अभिधाले पनि साहित्यमा महत्वपुर्ण स्थान लिने कुरा स्वीकार्दै जसरी प्रकास चाहने व्यक्तिले दीपशीखालाई अपनाउँछ त्यसरी नै रमणीय व्याङ्यार्थ प्रति आदर गर्ने कविले वाच्यर्थलाई ग्रहण गर्नु पर्ने कुरा वताएका छन् । त्यसैगरि भारतिय काब्यशास्त्री डा . रामनन्द शर्मा भन्छन् कि , स्वभाव ,चित्रण , कल्पना विधान , पद लालित्य आदिको कारण काब्यमा अभिधा बाटै पनि रमणियता सञ्चार हुन्छ । यसरी विभिन्न विद्दानहरूले भाषिक साहित्यमा अभिधा शब्दशक्तिको महत्व र अस्तित्व दर्शाएका छन् । अभिधा शब्दलाई पनि तिन प्रकार बाट हेरेको पाइन्छ । जुन निम्न छन् ः
अ) रूढ शब्द
अा) योगात्मक शब्द
इ) योग रूढिमूलक शब्द
अ) रूढ शब्द
जुन शब्दलाई टुक्य्राउन सकिदैन र एउटामात्र अर्थ प्रकट गर्छ त्यसलाई रूढ शब्द भनिन्छ । जस्तै ः गाई , घर जस्ता शब्द यसका उदाहरण हुन् ।
आ) योगात्मक शब्द
व्युत्पन्न शब्दहरूमा प्रकट भएर अर्थ प्रदान गर्ने शब्द योगात्मक शब्द हो । यसमा उपसर्ग , प्रत्यय , समास , व्दित्व वा सन्धि जस्ता विभिन्न प्रकृति द्वारा शब्दको निर्माण भएको हुन्छ । जस्तै ः रतन्धो , भोकमरी , यसका उदाहरण हुन् ।
इ) योग रूढिमूलक शब्द
प्रकृति र प्रत्ययको योगबाट निर्माण भइ विशिष्ट र रूढ अर्थ प्रदान गर्ने शब्दलाई योगरूढ शब्द भनिन्छ । जस्तै ः
१,पीताम्वर ः पीताम्वर शब्दले पहेलो बस्त्रधारीलाई नभइ भगवान विष्णुलाई चिनाउँछ ।
२. लालपूर्जा ः लालपूर्जा शब्दले जुनसुकै रातो रङको पूर्जा नभइ जग्गाधनि प्रमाणपत्र भन्ने जनाउँछ ।
३.पङ्कज ःपङ्कज शब्ले हिलोमा उत्पन्न सबै कुरालाई नभइ कमललाई नै जनाउँछ ।
लक्षणा शब्द्शक्ति
शब्दले प्रदान गर्ने अर्थ मध्य सोझोरूपमा शब्दको अर्थमा बाभा उत्पन्न हुन्छ अर्थात मूख्य अर्थमा बाधा उत्पन्न हुँदा त्यसको अर्को वा दोस्रो अर्थ नै लक्षणा शब्द हो । विश्वनाथका अनुसार मुख्यार्थ वाधित भएमा रूढि अथवा प्रयोजनका आधारमा अर्को अर्थको प्रतीति गराउँने शब्दशक्तिलाई लक्षणा भनिन्छ । यो मुख्यार्थ भन्दा भिन्न तर त्यससँगै सम्वद्ध अर्को अर्थको खोजि गर्ने अवस्था हो । लक्षणाका तिन वटा आधारहर हुनुपर्छ ।
१मुख्यार्थमा वाधा
२मुख्यार्थ योग
३रूढि वा प्रयोजन
जस्तैः नयाँ सडकमा घर छ भन्ने वाक्यमा यसको सोझो अर्थले यसको अभिप्राय बुझाउँन सक्दैन । किनकि , नयाँ सडकमा घर नभइ सडक नै हुन्छ । यसको अर्थ सडकमा नभइ सडकको वरीपरी भन्ने बुझ्नुपर्छ । यसरी जव मुख्य अर्थमा बाधा पर्छ त्यसपछि अर्को अर्थको खोजिगर्ने क्रममा मुख्य अर्थसँग सम्भन्ध पनि जोडिएको हुन्छ । त्यस्तै यसमा नयाँ सडकको रूढि वा प्रयोजन (प्रसिद्ध वा प्रयोग ) व्यस्त क्षेत्र , महङ्गो क्षेत्र , सुविधा सम्पन्न क्षृृेत्र आदिको अर्थ आउँछ । यसरी कुनैपनि शब्द(पद) ,पदावलीको मुख्यार्थ भन्दा भित्रको वा दोस्रो तहको अर्थ नै लक्षणा हो । यसलाई लक्षार्थ पनि भनिन्छ र यस्तो अर्थ दिने शब्दलाई लक्षक शब्द भनिन्छ । मुख्यार्थमा वाधा भएका करणले बुझिने शब्दको मुख्यार्थसँग सम्भन्ध अर्को अर्थ नै लक्षणा हो । लक्षणाका दुई प्रकार छन् ।
क) रूढि लक्षणा
ख) प्रयोजनवर्ती लक्षणा
क)रूढि लक्षणा
लोक प्रसिद्धिका कारण मुख्यार्थमा बाधा भइ अर्को अर्थ निष्पन्न हुन्छ भने त्यसलाई रूढि लक्षणा भनिन्छ । जस्तै ः उनको निधनमा सहर रोयो । यस बाक्यमा सहर रोयो भन्ने मुख्यर्थ बाधित भइ सहरवासी रोए भन्ने लक्ष्यार्थ प्रकट हुन्छ । यस किसिमको लक्ष्यार्थ लोक प्रसिद्धिमा अधारित भएको हुनाले यसलाई रूढि लक्षणा भनिन्छ ।
ख) प्रयोजनवर्ती लक्षणा
कुनै निश्चित प्रयोजनको लागि मुख्यार्थ वाधित भइ त्यससँग सम्भन्धित अर्को अर्थ ग्रहण गरिएमा त्यो प्रयोजनवर्ती लक्षणा बन्न जान्छ । जस्तै तिम्रालागि ज्यान दिन तयार छु ।यस वाक्यमा ज्यन दिन मर्नमा वाधा उत्पन्न भइ सकेको सहयोग भन्ने अर्थ आउँछ । यस किसिमको लक्षणा प्रयोजनको आधारमा वोध हुने भएकाले यसलाई प्रयोजन वर्ती लक्षणा भनिन्छ । यसलाई पनि उपदान र लक्षण लक्षणा गरि दुई वर्गमा वर्ग विभाजन गरेको पाइन्छ । उपदान लक्षणामा अर्थलाई लक्षित गर्दा गर्दै पनि अाफ्नो अर्थबाट छुट्टिदैन भने लक्षणा लक्षणामा मुख्यार्थलाई पूर्ण रूपमा त्याग्छ । यसका पनि सारोपा र साध्यवासना गरी दुर्इ भेद पाइन्छ । यसलाई पनि शुद्धा र गाैणी गरी छुट्याइएको पाइन्छ । जहाँ सारोपा भनेको कुनैकुरा सँग तुलनिय देखाएर लक्षण प्रस्तुत गर्नु हो भने साध्यवासनामा तुलना गरिदैन ।
लक्षणा
रूढि लक्षणा प्रयोजनवर्ती लक्षणा
उपदान लक्षणा लक्षण लक्षणा उपदान लक्षणा लक्षण लक्षणा
सारोपा साध्यवासना सारोपा साध्यवासना सारोपा साध्यवासना
शुद्धा र गाैणी शुद्धा र गाैणी शुद्धा र गाैणी शुद्धा र गाैणी शुद्धा र गाैणी शुद्धा र गाैणी
ग) व्यञ्जना
अविधा र लक्षणाले बुझाउँन नसकेको अर्थलाई बुझाउँने शक्तिलाई व्यञ्जना भनिन्छ । विश्वनाथका अनुसारअविभा र लक्षणाले आ आफ्नो अर्थ दिएर शान्त भएपछि जसद्वारा कुनै अर्को अर्थवोध हुन्छ(व्याङ्यार्थ ) त्यसलाई व्याञ्जना भनिन्छ । व्यञ्जना शक्तिकै सहायताबाट व्याङ्यार्थ प्रकट भएको काव्यले एकभन्दा बढि अर्थ प्रकट गर्ने र उक्त साहित्य उच्चकोटिको बन्नपुगि जिवन्त बन्ने गर्छ । व्यञ्जना शाब्दी र अार्थी गरी दुर्इ प्रकारका हुन्छन ।
अ) शाब्दी व्यञ्जना
शब्दका माध्यमवाट प्रकटहुने व्यङ्यर्थलाई शब्दी व्यञ्जना भनिन्छ । यसमा पर्यावाची शब्द राख्दा व्यञ्जना लोप हुन्छ । शाब्दी व्यञ्जना पनि दुई किसिमका हुन्छन् ।
१.अभिधामूलक शब्दी व्यञ्जना
जव अविधा शक्तिद्वारा कुनै एउटा अर्थ निश्चित हुन्छ , त्यसबेला अनेकार्थी शब्दको प्रयोगहुने र शब्दद्वारा नै अनेक अर्थ प्रस्तुत गर्ने व्यञ्जनालाई अविधामूलक शाब्दी व्यञ्जना भनिन्छ । जस्तै ः शङ्खचक्रयुक्त हरि आए ।यस वाक्यमा शङ्खचक्रयुक्त पद संयोगले हरिको अर्थ विष्णु भन्ने हुन्छ तर हरि शब्दले बाँदर , सिंह , आदिअनेक अर्थ दिन्छ ।यसरी वष्णु वोध अर्थ भइसकेपछि सिंह , बाँदर आदि अर्थ लागेमा त्यो अभिधामूलक शाब्दी व्यञ्जना हुन्छ ।
२. लक्षणामूलक शाब्दी व्यञ्जना
कुनै शब्दले लक्षार्थ पछि बुझाउँने अर्को अर्थ लक्षणामूलक शाब्दी व्यञ्जना हो । जस्तै ः गङ्गामा घर छ । यसमा गङ्गा शब्दको नदी भन्ने अर्थ पहिलो वा वाच्यार्थ हो ।गङ्गाको तिरमा भन्ने अर्थ लक्षणा हो भने शीतलता र पवित्रता भन्ने अर्थ व्यङ्यार्थ वा लक्षणामूलक व्यञ्जना हो ।
अा) अार्थी व्यञ्जना
अर्थका माध्यमवाट व्यञ्जना अर्थ दिने शब्दको शक्तिलार्इ अार्थी व्यञ्जना भनिन्छ ।यसमा वाक्यको अर्थ अाइसकेपछि त्यसवाक्यवाट परिवेश , अवस्था , वतावरण , वक्ता र श्रोताको वोल्ने र बुझ्ने शक्ती , क्षमता वा तरिका अनुशार फरक फरक अर्थवोध हुन्छ । यसमा शब्दमा परिवर्तन , गरेपनि अर्थका आधारमा व्यङ्यग्य नैध्वनि हुन्छ । यसलाई पनि तिन तहमा राखेको पाइन्छ ।
१.वाच्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
२. लक्ष्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
३.व्याङ्ग्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
१.वाच्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
वाच्यार्थको माध्यमवाट व्याङ्यार्थ ध्वनित हुँदा वाच्यार्थ परक अार्थी व्यञ्जना हुन्छ । यसमा वाच्यर्थ वाट उत्पन्न हुने खालका यस्ता व्यङ्यार्थको प्रतीति हुनछ । जसवाट वक्ताको सहिभाव प्रकट हुनजान्छ । जस्तै ः घाम अस्तायो भन्ने वाक्यमा साझ पर्यो , दिन वत्यो भन्ने लक्ष्यार्थ हुन्छ भने गृहिणीले खाना बनाउने बेला भयो ,पुज्यारीले आरती गर्ने बेला भयो ,चोरले चोर्नजाने बेलाभयो आदि यस्ता भिन्न अर्थ प्रकट हुनु वाच्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना हो ।
२. लक्ष्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
लक्षणाका माध्यमवाट व्याङ्यार्थ प्रस्तुत भएमा लक्ष्यार्थ परक अार्थी व्यञ्जना हुन्छ । जस्तै ः दुब्लो ,पातलो मान्छेलाई मोटे भन्दा मोटे शब्दले दुब्लो व्यञ्जना हुन्छ । यस्तो व्यञ्जना नै लक्ष्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना हो ।
३.व्याङ्ग्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना
एउटा व्याङ्यार्थ प्रकट भैसकेपछि त्यसैबाट अर्को व्याङ्यार्थ प्रकट हुँदा व्याङ्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना हुन्छ । जस्तै ः हेरन हलचल नगरी नदीनी दलमा सफा वकुल्लो छ ।
मरकतको थलियामा शङ्ख रहेतुल्य देखिएको छ ।।
यस उदारणमा निर्जनता ,निर्भयता पहिलो अर्थवोध भैसकेपछि त्यसैबाट प्रेमक्रिडा गर्न उपर्युक्त ठाउँ भन्ने व्याङ्यार्थ प्रकट हुन्छ । यसरी व्याङ्यार्थवाट अर्को व्याङ्यार्थ वर्णित हुने व्याङ्यार्थलाई व्याङ्यार्थ परक आर्थी व्यञ्जना भनिन्छ । समग्रमा साहित्यमा विशिष्ट अर्थ प्रकट गर्ने , एउटै वाक्यबाट फरक फरक अर्थ प्रवाहित हुने ,रसात्मकता, भावात्मकता अलङ्कारिता र ध्वन्यात्मकता सिर्जना गर्ने लेखक र पाठकको वाैद्धिकता तथा स्तरियताको परिक्षण गर्न सकिने भएकाले व्यञ्जना शब्दशक्तिको महत्वपूर्ण स्थान रहन्छ । जसले काव्यमा मिठास र उत्कृष्ट प्रदान गर्छ ।
Language is the organizational form of sounds, letters, syllables and words (phrases), phrases, sub-sentences, sentences, syntax. Sound, letters, letters, and forms form words in a language, and the organizational form of words becomes phrases, sub-sentences, sentences, and syntax. In this way the language develops and expands. The word used in the language has the power to convey deep meaning. The power of the same word is called word power. Vishwanath has called it vocabulary. Similarly, Mammat has called it word trade. There is a kind of miracle in language. The ability to give the same miraculous meaning is the power of words. The same word or sentence can have many different meanings depending on the place, time and environment. For example:
Example 1. Vinod sits in a chair and reads.
Example 2. Leaders love chairs.
Example 3. The country was ruined by the battle for the chair.
In the example above, example 1 carries the meaning of avidha (straight). Example 2. shows the symbolic meaning and the sentence in Example 3 seems to have a deeper meaning than the straightforward and symbolic. In this way, the word has the ability to convey different meanings by coming into the sentence according to place, condition and time. That is the power of the word. On the basis of this feature of word power, Anandavardhan, the pioneer of phonology, has distinguished three distinctions of word power. Which is supported by scholars like Mammootty, Vishwanath and is considered universal. Which are as follows:
A) Adjective vocabulary
B) Symptoms of vocabulary
C) Consonant vocabulary
A) Adjective vocabulary
In the linguistic usage business, the meaning of the word is avidha shabdashakti. The power that gives the meaning of avidha is called the meaning of the word and the meaning that it gives is called the meaning. It is also called cellular meaning, initial meaning. This explains the meaning of grammar. According to Acharya Mammootty, the main meaning is to go without any hindrance. The business of making poetry meaningful is called Abhidha Shabdashakti. Bhattanayak and Anandavardhan consider this to be the pillar of symptoms and consonant, while acknowledging that the title also takes an important place in literature. Similarly, Indian poet Dr. Ramananda Sharma says that, due to nature, depiction, imaginary constitution, verse elegance, etc., beauty is also communicated through poetry. Thus various scholars have shown the importance and existence of the term vocabulary in linguistic literature. The word abhidha is also seen in three ways. Which are as follows:
A) Ordinary words
A) Additive words
E) Yoga orthodox word
A) Ordinary words
Words that cannot be broken down and have only one meaning are called orthodox words. Words like gari, ghar are examples of this.
A) Additive words
The word that gives meaning by appearing in derived words is a compound word. In it, words are formed by various natures like prefixes, suffixes, conjunctions, adverbs or treaties. For example: Ratandho, Bhokmari, are examples of this.
E) Yoga orthodox word
The word yogurudha is a word that is formed from the combination of nature and suffix and gives a specific and orthodox meaning. For example:
1. Pitamvar: The word Pitamvar refers to Lord Vishnu and not to those in yellow robes.
2. Lalpurja: The word Lalpurja refers to land ownership certificate and not any red colored part.
3. Pankaj: The word Pankaj refers to the lotus, not to everything that grows in the mud.
Symptoms
The meaning provided by the word is directly in the meaning of the word bava arises, i.e. in the main sense when the obstacle arises, its second or second meaning is the symptom word. According to Vishwanath, if the main meaning is interrupted, then the power of words which conveys another meaning on the basis of tradition or purpose is called symptom. It is a state of searching for another meaning that is different from the main meaning. There should be three bases of symptoms.
1 Obstruction in the main
2 Mainly Yoga
3 Routine or purpose
For example, in a sentence where there is a house on a new road, its literal meaning cannot convey its meaning. Because, the new road is not a house but a road. This means not on the road but around the road. In this way, when the main meaning is interrupted, then in the process of searching for another meaning, the relationship with the main meaning is also connected. Similarly, the meaning or purpose of a new road (famous or used) means busy area, expensive area, well-equipped area, etc. In this way, the meaning of any word (verse) is more than the main meaning of the phrase. It is also called lakshartha and the word that gives such meaning is called lakshak word. The relationship with the main meaning of the word which is understood due to the obstruction in the main meaning is another sign. There are two types of symptoms.
A) Conservative symptoms
B) Purposeful symptoms
A) Conservative symptoms
If publicity is the main obstacle to another meaning, it is called a stereotype. For example, the city cried over his death. The city cried at this sentence
