परिचय
रस शब्दको प्रयोग प्राचिन समय देखि नै विभिन्न अर्थमा भएको पाइन्छ । सर्वप्रथम ऋग्वेदमा गाईको दुध, मह ,सोमरस अादिका लागि यो शब्दको प्रयोग भएको थियो । यसरी हेर्दा कुनै तरल पदार्थलाई रसको रूपमा पाइयो । त्यसैगरी अायुर्वेदमा रसको प्रयोग औषधि उपचारको क्रममा जडिबुटि वाट निचोरिएर अर्थात थिचेर बलाएको वस्तुलाई अर्थात रसायन युक्त वस्तुलाई रसको अर्थको रूपमा रहेको पाइयो । अायुर्वेदमा प्रयोग झोलयुक्त औषधि अर्थात झोलको अर्थमा नै रसलाई मानियो । यसरी रसको प्रयोग कुनै तरल भन्ने बुझियो ।यहि रसको प्रयोग साहित्यमा (काब्यमा ) पनि हुन जाँदा सर्वप्रथम नाट्यशात्रमा भरतमूनिले गरेका थिए । जसमा ' विभानुभाव व्यभिचारि संयोगात् र रसनिष्पति' अर्थात विभाव , अनुभाव र व्यभिचारि भावको संयोगवाट रसको निर्माण हुन्च यसको अर्थ पनि मानव मनको सुसुप्त अवस्थामा रहेका भावहरूलाई रसकोमाध्यम वाट प्रकट गराउनु भन्ने हुन्छ ।
अाजको सन्दर्भमा रस भनेको मानव मनमा जुन भाव वा अनुभाव उत्पन्न हुन्छ त्यो नै रस हो । साहित्यमा प्रस्तुत भएका पात्र ,संवाद , वातावरण र शब्दले व्यक्त गरेका भावहरूवाट नै पाठकको मनमा अानन्द अनुभूत प्रकट हुन्छ र साहित्य सफल हुन्छ । यहि अानन्द नै रस हो । रसको वारेमा भरतले रसलाई काव्यको अात्म ठानेका छन्। जुनविना काव्य असम्भव देखेका छन् । त्यसैगरी विश्वनाथ रसात्मक वाक्य नै काव्य हो भन्दै वाक्यमा रसको अनिवार्य तत्त्व ठान्दछन् ।अभिनव गुप्त रसले गर्दा नै काव्यमा जीवन अाउँछ भन्दै रसको महत्त्व दर्शायछन् ।
यसरी हेर्दा रस मानवको अङ्ग हो । जुन साहित्यमा सजिवता ,यथार्थता र वास्तविकता हुन्छ । त्यसको अङ्गको रूपमा लुकेर रस अवस्य वसेको हुन्छ र साहित्य लोक प्रसिद्ध वन्न जान्छ ।
