परिचय
काव्यमा जसको उपस्थितिले साैन्दर्यको नाश हुन्छ त्यसलार्इ काब्य दोष भनिन्छ । काब्य दोष रचना काैसलको कमीवाट उत्पन्न हुन्छ । सहित्य वा काब्यमा दोषलार्इ वर्जित मानिन्छ । दोष मिसिएको काब्यमा मिठासपन हराएर जान्छ । भरतले संसारमा कुनैपनि वस्तु दोष मूक्त हन नसक्ने भएकाले काब्यमा पनि दोष स्वीकार्नु पर्ने कुरा व्यक्त गर्दछन । भामहले दोष काब्यका लागि निन्दनिय हुनेकुरा उल्लेख गर्दैदोषपूर्ण काब्य कुपुत्र सँग तुलना गरेका छन् । किवता नलेख्नु अधर्म होइन तर दोषयुक्त काब्य लेख्नु चाँहि मृतुसमान हो भन्ने भामहको दृष्टिकोण छ । दण्डीको दोष रहित एवम् गुण तथा अलङ्कार युक्त काब्यलार्इ कामधेनु गार्इ सँग तुलना गरेका छन् भने दोषयुक्त काब्यले कविको मूर्खता प्रस्तुत गर्नु वाहेक कुनै प्रयोजन व्यक्त गर्न नसक्ने वताएका छन् । वामनका अनुशार काब्य साैन्दर्यको घातक वा हानी पुर्याउने खालका तत्वलार्इ दोष मानिन्छ । अानन्दवर्धनले काब्यदोषका सन्दर्धमा काब्यको अत्मगत साैन्दर्य सँग स्थापित गरेका छन। नित्य अनित्य गरि दोष दुर्इ किसिमका हुने र यी मध्य नित्य दोषले ध्वन्यत्मक रसभङ्गको अवस्था सृजना गर्ने भएकाले काब्यमा पूर्णतः वर्जित मानिने तर अनित्य दोषले काब्यमा कुनै फरक नपर्ने भएकाले अवस्थ अनुशार दोषयुक्तकाब्यको अस्तित्व पनि स्वीकार्य हुने अानन्दवर्धनको मान्यता छ । मम्मटले काब्यमा गुण सहित भन्दा दोष रहितलार्इ बढि महत्व दिए जसरी व्यक्तिमा शरीरिक अपाङ्गताले उसको अात्मालार्इ असर गर्छ त्यसरी नै श्रुति कटुता ,क्लिष्टता ,अश्लीलता अादि दोषले काब्यमा बाह्रय रूप ,शब्द र अर्थलार्इ प्रदुषित बनार्इ काब्यको अान्तरिक प्रवृत्तिमा असर गर्दछ ।
वर्गिकरण
काब्य दोषका वर्गिकरणका सनदर्भमा भरतले काब्य दोष दश प्रकारका भनेका छन् ।जसमा गूढार्थ ,अर्थान्तर ,अर्थहिन , भिन्नार्थ ,एकार्थ ,अभिप्लुतार्थ ,न्यायपेत , विसन्धि ,विषम र शब्दच्यूत रहेका छन् । दण्डीले काब्यदोषलार्इ एघार पुर्याएका छन् । जसमा अपार्थ , व्यर्थ , एकार्थ , संशय , अपक्रम शब्दहिन , यतिभ्रष्ट ,भिन्नवृत्त,विसन्धि देशकाल विरोधी प्रहेलिका रहेका छन् । वामनले पद ,पदार्थ , व्यर्थ ,वाक्य र वाक्यार्थ गरि विभाजन गरेका छन् । त्यस भित्र पनि पद दोष अन्तर्गत असाधु ,कष्ट , ग्राम्य , अप्रतित अनर्थ पर्दछ । पदार्थ दोष अन्तर्गत अन्यार्थ ,नेयार्थ ,गूणार्थ ,अश्लील ,क्लिष्टता पर्दछ ।वाक्य दोष अन्तर्गत भिन्नवृत्त ,यतिभ्रष्टविषन्धि पर्दछन् ।वाक्यार्थ दोष अन्तर्गत व्यार्थ , एकार्थ , सन्धि अप्रयुक्त ,अपक्रम लोक विरूद्ध ,विद्या विरूद्ध हुन । रुद्रटले शब्ददोष अनतर्गत पद दोष ,वाक्य दोष र अर्थ दोष गरि छुट्याएका छन् । जसमा पददोष ७, वाक्य दोष ३ र अर्थ दोष ९ वताएका छन् ।मम्मटले शब्द दोष ३७,अर्थ दोष २३र रस दोष १० गरी जम्मा ७० वटा वताएका छन् । सामान्य मान्यता अनुशार काब्य दोषलार्इ ५ प्रकारमा विभाजन गरेको पाइन्छ जुन ः रस दोष , पद दोष,पदांश दोष ,वाक्य दोष रअर्थ दोष हुन ।यिनिहरूलार्इ समेट्दा ः१अश्लील ,२ग्राम्य , ३क्लिष्ट र ४च्युत संस्कार
१अश्लील दोष
लाजलाग्दो ,घिनलाग्दो रअमङ्गल जनाउने पदको प्रयोग गर्दा उत्पन्न हुने दोष हो । कामक्रिडा सम्भन्धि नैतिकतासँग अश्लीलतालार्इ जोडिन्छ । देहको नग्नताको उपयोग गरि काब्यकृति सृजना भयोभने त्यो अश्लील हुन्छ । समाजमा प्रयोग गर्दा अपाच्य र लाजमर्दो शब्दहरू जुन वासना जन्य रहन्छन ती अश्लील हुन ।यसलार्इ क्रृगवेदमाअश्रीर शब्दको प्रयोग भएको छ ।
२.ग्राम्य दोष
गाउँले जनताले बोल्ने शब्द वा वाक्यको प्रयोग काब्यमा भयोभने त्यसलार्इ ग्राम्य दोष भनिन्छ तर वाक्यमा प्रयोग भएका ग्रामिण परिवेशका शब्दहरू तिनै परिवेश सुहाउदो पात्र मार्फत प्रयोग हुँदा त्यो दोष नभएर गुण हुन अाउँछ।
३.क्लिष्ट दोष
काब्यमा प्रयोग भएका शब्दहरूको उच्चारणमा कठिनाइ भएमा वा त्यहाँका शब्द तथा वाक्यले दिन खोजेको अासयमा बुझ्न कठिनाइ हुन्छ भने त्यो क्लिष्ट दोष हो । शब्द वा वाक्यमा क्लिष्टताले गर्दा काब्यमा किडकिडाहट उत्पन्न हुने र त्यो काब्य प्रति अाकर्षण नहुने हुन्छ ।त्यसैले सकेसम्म सरल भाषाशैलीको प्रयोग काब्यमा अपेच्छित मानिन्छ ।
४.च्यूत संस्कार
काब्यमा प्रयोग भएका शब्द वा वाक्यहरू व्याकरण सम्मत नहुनु च्यूत संस्कार दोष हुन्छ ।कविता वा काब्यमा च्यूतसंस्कार प्रसस्त मात्रामा प्रयोग भएको पाइन्छ । यसलार्इ पाठकले पनि सामान्य रूपमा नै स्वीकार गर्न थालेका छन् ।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें