ध्वनि सिद्धान्तः
सामान्य भाषामा ध्वनि शब्दको अर्थ अावाज भन्ने हुन्छ। काव्य शास्त्रमा ध्वनि भन्नाले सुनिने अावाज मात्र नभएर काव्यमा प्रयोग भएका शब्द तथा वाक्यले दिने अर्थ भन्ने बुझिन्छ ।ध्वनि सिद्धान्तको प्रवर्तन अानन्दवर्दनले गरेका हुन । १९ अाै शताब्दिका यिनी ध्वनिवादी सिद्धान्तका प्रवर्तक मानिन्छन् । उनले ध्वन्यलोक नामक ग्रन्थ लेखि ध्वनि सिद्धान्तकाे सुरूवात गरेका थिए । यसको सुरूवात संस्कृत व्याकरणको स्फोटवाद वाट भएको हो । स्फोटको अर्थ स्वर ,अावाज वा लय भन्ने नै हुन्छ तर काव्यमा अ।इ पुग्दा केहि फराकिलो बनाइ काव्यको अर्थ व्यक्ति सँग जोड्ने प्रयास गरियो । ध्वनिलार्इ काव्यको अात्माको रूपमा लिइन्छ । जसमा ध्वनिलार्इ सर्वश्रेष्ठ मान्दै लय ध्वनि ,शब्द ध्वनि र अर्थ ध्वनि हुनेकुरा वताइएको छ । भतृहरिका अनुशार उच्चारणोपयोगी अवयवहरूको संयोग र वियोग वाट जुन स्फोट उत्पन्न हुन्छ ,त्यहि शब्दवाट उत्पन्न अर्थलार्इ नै ध्वनि भनिन्छ ।
ध्वनिका सन्दर्भमा विभिन्न विद्धानहरूको परिभाषा ः
- जुन अर्थका लागि शब्द वा अर्थले अाफ्नो अर्थ वा अभिप्राय त्यागिदिन्छ र कुनै विशिष्ट भाव लार्इ व्यक्त गर्दछ ,त्यस्तो व्यङ्ग्य भएर अाउने काव्यको वस्तु विशेषलार्इ ध्वनि भनिन्छ । अानन्दवर्भन
- अर्थले शब्द वोध्य भावलार्इ नै व्यक्त गर्दछ र अर्थ पनि अर्थको अाश्रित हुन्छ ,एकको व्यञ्जनामा अर्को सहयोगी हुन्छ । विश्वनाथ
- ध्वनि वा व्यङ्यार्थ ,वाच्यार्थ तथा लक्ष्यार्थ भन्दा वेग्लै किसिमको हुन्छ र त्यो नै काव्यको सर्वोच्च उपलब्धि हो । मम्मट
- वास्तवमा काव्यको अात्म रस हो । वस्तु र अलङ्कार ध्वनित सर्वथा रसपर्यवसायी (रसमा गएर विश्राम लिने) भएकाले वाच्य भन्दा उत्कृष्ट हुन्छ ,यसैकारण सामान्य रूपमा ध्वनिलार्इ काव्यकोअात्मा भनिन्छ । अभिनव गुप्त
- भित्रिअर्थलार्इ अभिव्यक्त गर्ने काव्यलार्इ ध्वनि काव्य भनिन्छ । सोमनाथ सिग्देल
ध्वनि सिद्धान्तका अाधारभुत मान्यताहरूः
ध्वनिवाद पूर्वीय साहित्यको एक प्रमुख काव्य सिद्धान्त हो । जसलार्इ अानन्दवर्धनले ध्वन्यलोक नामक ग्रन्थमा विस्तृत चर्चा गरेका छन् । वामनले काव्यको अात्म रीति हो भनि उठाएको विवादलार्इ टुङ्ग्याउने उद्देश्यले काव्यको अात्म ध्वनि हो भन्दै यसका शास्त्रिय प्रभावहरू पनि पेश गरेका छन् । यिनले ध्वनि विरोधी मतहरूलार्इ खण्डन गर्दै विभिन्न काव्यत्मक तत्वहरूलार्इ यसभित्र समाहित गर्ने कार्य गरेका छन्। उनले ध्वनि विरोधी मतलार्इ यसरी खण्डन गरेका छन्ः
- ध्वनि जस्तो अज्ञात तत्वको अस्तित्व छैन भन्ने मतको खण्डन गर्दै ध्वनि अज्ञात होइन यसभन्दा अगाडि नै यसलार्इ काव्यको अात्मा मानिएको छ ।
- ध्वनिमा शब्दार्थ र काव्यगुण नहुने हुँदा यो अमान्य छ भन्ने विचारको खण्डन गर्दै ध्वनि काव्य तत्व हो र ध्वनि युक्त काव्य झन अ।ह्रलादकारी हुने भएकाले यो मान्य ठहरिन्छ भनेका छन् ।
- काव्यको साैन्दर्य र रमणियताको उत्पादन गर्ने तत्त्व अलङ्कार हो ।अलङ्कार बाहेक अर्को तत्त्वध्वनि छैन भन्ने अलङ्कार वादीहरूको मतलार्इ खण्डन गर्दै अलङ्कारले काव्यको वाह्रय साैन्दर्यलार्इ मात्र बढाउँछ तर ध्वनिले अलाैकिक अानन्द प्रदान गर्दछ । अलङ्कारले व्यञ्जना वृति मूलक चमत्कार सिर्जना गर्न सक्दैन तर त्यो ध्वनिले सामार्थ्य राख्दछ भनेका छन् ।
- ध्वनिले अाैचित्य अलङ्कार गुणवाट पुराहुन नसके लक्षणवाट हुन्छ त्यसैले छुट्टै ध्वनिको चर्चा गर्न अावस्यक छैन भन्ने अारोपको खण्डन गर्दै लक्षणा र ध्वनिको स्वरूप नै भिन्न छ भन्दै उनले लक्षणालार्इ एक अारोपित गाैण वृत्तिमात्र हो भनि ध्वनिलार्इ व्यञ्जना वाट प्राप्त हुने मुख्य तत्त्वका रूपमा अाैल्याएका छन् । ध्वनि भएका ठाउँमा लक्षणा नहुन सक्ने र लक्षणा भएका ठाउँमा ध्वनि नहुन सक्ने भएकाले यी अलग अलग तत्व हुन भनेका छन् ।
यसरी ध्वनि वरोधि मतलार्इ विभिन्न प्रमाणहरूको अाधारमा प्रमाणित गरि अानन्दवर्धनले ध्वनि सिद्धान्तको स्थापना गरेका हुन । यिनले ध्वनिलार्इ काव्यको अात्मा ठानेका छन् । अानन्दवर्धनले ध्वनि सिद्धनन्तका वारेमा ध्वन्यलोक नामक ग्रन्थमा प्रस्तुत गरेका छन् । अानन्दवर्धन पछिका अर्का विद्धान अभिनव गुप्तले अानन्दवर्धनको ध्वन्यलोकको विस्तृत टिप्पणी गरेक छन् । उनले ध्वनिवादको व्याख्या गर्दै ध्वनिवादीको व्यञ्जना शक्तिले नै रसको अभिव्यक्तिको रहस्यलार्इ स्पष्टरूपमा बुझ्न सकिन्छ।किनकि ,रस भाव अादिको वोध व्याङ्या रूपमा नै प्ाप्त हुने गर्दछ । भन्दै यिनले ध्वनि र रसलार्इ जोड्ने प्रयास गरेका छन् । ध्वनिक तिन भेद रस ,अलङ्कार तथा वस्तुको विवेचना गर्दै रस द्वारा काव्य जिवित रहने कुरा वताएका छन् । अलङ्कार ध्वनि र वस्तु ध्वनिलै पनि रस ध्वनिकै प्रतिति गराउँछ।त्यस कारण रस र ध्वनिमा तात्विक भिन्नता छैन । एउटै सिद्धान्त हो भन्दै उनले ध्वनिमा शब्द, अर्थ, गुण र अलङ्कारले संयुक्त रसात्मकताको साैन्दर्य र अाकर्षण हुनुपर्छ भन्दछन । यसरी अभिनव गुप्तले रसात्मक साैन्दर्य युक्त ध्वनिलार्इ नै काव्यको अात्मा ठान्दछन् अभिनव गुप्त पछिका अर्का अाचार्य मम्मटका अनुसार शब्द तथा अर्थहरूमा दोष नभइ गुणमात्र हुनुपर्छ यसमा अलङ्कार हुँदा वा नहुदा कुनै फरक पर्दैन भन्दछन । यिनले ध्वन्यलोक तथा त्यसभन्दा पहिलेका मान्यतालार्इ एकिकरण गरि एकिकृत रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।
ध्वनि सिद्धान्त सम्भन्धि मान्यतालार्इ स्थापित गर्ने प्रमुख अाचार्य अानन्दवर्धन ,अभिनव गुप्त र मम्मट रहेका छन् । यिनीहरूले ध्वनिलार्इ काव्यको प्रमुख र अभिन्न अङ्गको रूपमा लिएका छन् ।ध्वनिवादको स्थापना व्याकरणको स्फोटवाद वाट भएको हो । जसमा स्फोटको अर्थ उच्चारित अर्थसँग सम्भन्धित हुन्छ ।व्यञ्जना प्रधान ,अभिधा र लक्षणा गाैण हुन्छ भने व्यञ्जना प्रमुख हुन्छ ,व्याङ्यार्थमा अाधारित हुन्छ ।
