उपसंहार अर्थात चाैथो अन्त्य उपन्यसको विश्लेषण

 लेखक परिचय

डा. ध्रुवचन्द्र गाैतम(२०००) नेपाली साहित्यमा नौला–नौला बान्की र विषयका आख्यान सिर्जना गर्ने बेजोड आख्यानकार हुन् । यिनले नेपाली साहित्यका प्रायः सबै विधामा सशक्त रूपमा कलम चलाई उत्तिकै सफलता पनि प्राप्त गरेका छन् । नेपाली भाषासाहित्यको विशाल फाँटमा ‘तटस्थता : असफलता’ कविता र ‘एक यात्रानुभूति’ कथा (२०२० : रूपरेखा) लिएर प्रवेश गरेका यिनले करिब पाँच दशक यात्रा गरेका छन् । २०१५/१६ सालतिरै आफ्नो उपन्यास यात्राको छवि कोर्न कुचि समाएका ध्रुवचन्द्रले ‘अन्त्यपछि’ (२०२४) छपाएर उपन्यासकारका रूपमा आफूलाई उभ्याएका हुन्   त्यसपछि यिनको औपन्यासिकताको उडान कहिल्यै रोकिएन, जुन अद्यावधि जारी छ ।  यिनले साहित्याकाशमा हाम्फाल्दा नेपाली साहित्यमा ‘आयामेली आन्दोलन’ (२०२० : प्रतिभाहरू – इन्द्रबहादुर राई, ईश्वर बल्लभ र बैरागी काइँला) प्रारम्भ भएको थियो । 

‘उपसंहार अर्थात् चौथो अन्त्य’ उपन्यास

    ‘उपसंहार अर्थात् चौथो अन्त्य’ उपन्यास (२०४८) पञ्चायती राजतन्त्र र प्राजातान्त्रिक नेपालको सङ्क्रामक स्थितिमा जीवन धान्ने

 तथा परिवर्तित युगसन्धिका सामाजिक पृष्ठभूमिको घटना क्रम ओकल्ने बिषयवस्तुमा आधारित उपन्यास हो । ‘म’पात्रको समाख्यान र एकालापमा तथा उसकै केन्द्रीयतामा संरचित प्रस्तुत उपन्यासमा १७९ पृष्ठ र ससाना ५२ परिच्छेद रहेका  

छन्।  अन्त्यका चार वटा परिच्छेदमा क्रमशः उपन्यासका चार वटा बैकल्पिक अन्त्यको चर्चा छ । 

            यस उपन्यासमा

 १.स्वैरकल्पनाको प्रयोग गरी उत्तरआधुनिक नेपाली समाजका विकार ग्रस्त यथार्थलाई बिषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।     २. यस उपन्यासमा खास गरी सं. २०३७/३८ पछि एक दशकको नेपाली राजनीतिमा विकसित हुँदै आएको चाकडी गर्ने अत्यन्त घटिया 

बानी तथा यौनसम्बन्धमा अत्यन्त विकृत हुन पुगेको विषाक्त सामाजिक प्रवृत्तिका पृष्ठभूमिमा क्रान्तिका पूर्वापर दुवै स्थितिमा 

उपन्यासकानायक रवि जस्ता निर्दोष, स्वाभिमानी, सिद्धान्त र प्रजातन्त्रका लागि मरिमेट्ने योद्धाको अवस्था दर्दनाक नै रहिरहेको वा जनजीवनमा परिवर्तनले भिन्नता नल्याएको पृष्ठभूमिलाई मुख्य कथ्यका रूपमा लिइएको छ ।३. यथार्थ सामाजिक जीवनगाथालाई उपन्यासको मूल स्रोतका रूपमा प्रस्तुत गरिए पनि यस उपन्यासमा खल र नीचपात्रका माध्यमबाट एकालाप प्रस्तुत गरी प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा आधारित रही कथावस्तु प्रस्तुत गरिनु, विभिन्न ठाउँमा पूर्वदीप्तिको प्र्योग, समाजको मूल व्यवस्था अर्थात् सरकार र राजनीतिको नाङ्गो नाच र पत्रकारिता भित्र व्याप्त विसङ्गतिको जालो फस्टाउने वातावरण आदि

 बिषयवस्तुलाई  व्यङ्ग्य र स्वैरकल्पनाका माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

 कथावस्तु

नेपालको ग्रामीण परिवेश र सहरिया जनजीवन अर्थात् राजधानी र राजधानीबाहिरको सामिप्य र दुरीलाई वस्तु एवं प्रवृत्तिगत बिषमताका आधारमा आलोचना गर्ने मूल दृष्टिकोण भएको यस उपन्यासमा सुरुमा ग्रामीण परिवेशमा सँगसँगै बाल्यावस्था बिताएका ‘म’पात्र वा लक्ष्मी र ‘ऊ’पात्र वा रवि गरी यी दुईपात्रको प्रारम्भिक जीवनगाथाबाट कथानकको उठान भएको छ । ‘ऊ’पात्र अर्थात् रविको साहचर्यविना गाउँमा मौलाएको साहित्यसिर्जना खास गरी कवितालेखन सहरमा उत्तिकै सहजतासाथ सम्पन्न हुन नसक्ने देखेपछि लक्ष्मीले रविलाई पनि आश्रय दिई आफूसँगै एउटै डेरामा राखेको देखिन्छ । रवि सहरमा बस्न थालेदेखि नै आफ्नो व्यक्तित्व र वर्चस्व कायम राख्न खोज्छ । मन्त्री र सभापतिको सिफारिसमा ‘दीप्तिमान्’ पत्रिकामा आबद्ध भएपछि लक्ष्मीले रविलाई पनि सँगै काम गर्ने अवसर दिलाउँछ । ती दुबै थोरै आम्दानीबाट जीवन निर्वाह गर्न विवश छन् । पत्रिकाको उपजीव्य अर्थात् आर्थिक स्रोत कमजोर रहनु र त्यसमा पनि सम्पादक शिव र उसकी पत्नीको प्रभाव, लक्ष्मी र रविको डेराको अव्यवस्था, भान्साका लागि सहयोग गर्ने महिला रुकमिनीसँगको लक्ष्मीको व्यवहार, शीला र गीतासँगको व्यभिचार, आर्थिक दुरवस्थाले भित्र्याएको रुकमिनी र उसकी छोरीको जीविकोपार्जन गर्ने वृत्ति, निर्धा र निम्नवर्गीय सोझा श्रमिकको शोषण र ठगी, निकटतम र अभिन्न मित्र भए पनि लक्ष्मीले रविप्रति बुनेका षडयन्त्र, छलछाम र ईष्र्याका तानातुना, लक्ष्मीमा अङ्कुरित व्यक्तित्वको विनाशका लागि लक्ष्मीबाट भएका प्रयत्नहरू, मद्यपान गर्न गरिएका विभिन्न बहानावाजी आदि उपन्यासको कथानकको केन्द्रविन्दुसँग गाँसिन पुगेको छ । यी सबै कथ्यपक्षले उत्तर–आधुनिकाको सङ्केत गरेका छन् ।

लक्ष्मीको व्यक्तित्व र चरित्र यौन व्यभिचार, भ्रष्टाचार र छलछाममा आधारित छ भने रविमा पवित्र प्रेम, स्वाभिमानी, कर्तव्यनिष्ठ र स्वच्छ चरित्र विकसित भएका छन् । लक्ष्मीले सम्पादक शिवलाई समेत नाघेर मन्त्रीसम्म पहुँच बनाएको, रविको प्रतिभाको शोषण गरी आफ्नो व्यक्तित्व उन्नत तुल्याउन खोजेको, पेस्की र छलकपटबाट रविलाई समेत थाहै नदिई सम्पत्ति जोड्न थालेको, प्रसाद राजा वा चन्द्रप्रसादसँग सम्पर्क र त्यसक्रममा आफ्नो थुक आफैं चाट्ने र जुत्तासमेत बोक्ने लक्ष्मीको नीचता, रविको सिर्जनशीलता र प्रतिभाप्रति डाहा र छटपटीबाट लक्ष्मीमा आएको हीनताबोध, रविलाई पनि प्रसाद राजाको सम्पर्कमा ल्याएपनि उसको स्वाभिमानिताबाट राजा सशङ्कित र त्रस्त भएको, राजासाहेबको विश्वासपात्र, कार्यकर्तालाई पैसा वितरण गर्ने, भण्डारे बन्दाबन्दै लक्ष्मीबाट रानी रोजिना र प्रतिभा नामक सुसारेको समेत यौनशोषण, अवाञ्छित काम नगर्ने रविको दृढतासँगै प्रसाद राजासँगको सम्बन्ध टुट्नु, दरबारिया अनुग्रह पाएको लक्ष्मीबाट अकूत सम्पत्तिको जोडजाम जस्तो कथावस्तु पनि यहाँ जोडिन पुगेको छ, जुन विषयले मानवीय विवेक र स्वतन्त्रतामाथि प्राप्त सङ्कटका रूपमा र मानवीय क्रियाकलापमा घटेको विवेकको महत्व र व्यक्ति स्वतन्त्रतामा आइहेको ह्रासत्वको चित्रण गरेको छ ।

वि.सं. २०४६/४७ को जनआन्दोलनको परिवेशमा रानी साहेवलाई भूमिगत सुरक्षामा रहेकै अवस्थामा गर्भिणी तुल्याइनु, रविकी प्रेमिका पनि लक्ष्मीको यौनपिपासाको सिकार हुनु, सत्ता परिवर्तनको प्रसङ्ग दलीय वर्चस्व र चैतमा रातारात सत्तारुढ दल काँग्रेसमा प्रतिगामी

हरूको प्रविष्टि, प्रसाद राजा पनि राजनैतिक नयाँ आवरणमा देखिनु, परिवर्तनपछि पनि रविको स्थितिमा सुधार नआउनु, उसलाई प्रतिगामी तुल्याई प्रतिशोध गर्न भएको प्रयत्न, पार्टीको कार्यकर्ता पद्मनाथ चुनावपछि गौण भूमिकामा र प्रसाद राजा चुनावमा सहभागी नभए पनि पहुँचवाल भएको जस्ता तथ्यहरू कथानकको अन्त्यमा सटीक ढङ्गबाट प्रस्तुत हुन पुगेका छन् । 

अमिता र रविको वियोग पछि रविमाथि भएको हमला र कथावस्तुको समाप्तिका क्रममा उपन्यासका समाप्तिका विभिन्न सम्भावनाहरू औंल्याउँदै कथानक सकिएको छ, खासगरी रविमाथिको आक्रमणको रहस्य सुल्झाउने विभिन्न उपायहरू पहिल्याउँदै यस उपन्यासको आख्यानवृत्त टुङ्ग चरित्र र चरित्रचित्रण

पूर्वदीप्तिका क्रममा झिनो ग्रामीण परिवेश भए पनि मूलतः सहरिया परिवेश, खासगरी राजधानी काठमाडौँको आवरणमा केन्द्रित कथभएको प्रस्तुत उपन्यासमा पञ्चायती शासन पद्धति र नवस्थापित प्राजातान्त्रिक शासनपद्धतिका सङ्क्रमणमा रहेको सरकार, राजनीति र पत्रकारितामा रहेका अव्यवस्था, भद्रगोल र विसङ्गतिलाई पर्दाफास गर्न विभिन्न पात्रहरूको संयोजन गरिएको छ । यस उपन्यासमा कथावस्तुको समाख्याता लक्ष्मी ‘म’पात्रको भूमिकामा र उसको साथी रवि ‘ऊ’पात्रको भूमिकामा प्रस्तुत भई प्रमुख केन्द्रीय पात्रका रूपमा प्रस्तुत भएका छन् । यस अतिरिक्त कथावस्तुलाई पूर्णता प्रदान गर्न यहाँ सम्पादक शिवराम, प्रसाद राजा, रुकमिनी, रोजिना, रानीसाहेब, अमिता, गीता, शीला, शिवरामकी पत्नी, रुकमिनीकी छोरी सविता, भक्तपुरको किसान परिवार, सहायकमन्त्री, जि.एम., प्रधानमन्त्री, दरबार, सिलवाल, फक्कड पत्रकार, केसी, छिमेकी परिवार, आमा, बहिनी, भान्दाइ, प्रेमकुमार, गुरु, माली, प्रतिमा, धर्मदत्त, शिवहरि, रामकुमार, पदमनाथ, गुण्डा केटाहरू आदि धेरै पात्रहरूको प्रयोग गरिएको छ । लक्ष्मी, रवि, प्रसाद राजा, शिवराम आदि मुख्य पात्रहरूमध्ये रविमात्र सकारात्मक चरित्रका रूपमा र अन्य नकारात्मक चरित्रका रूपमा देखा परेका छन् । नायिकाको भूमिका निर्वाह गर्ने पात्रको अभाव रहेको यस उपन्यासमा समाजमा देखा परेका विकृित, विसङ्गति र सन्त्रासको स्थितिमा बाँचीरहेका सीधासाधा सङ्कघर्षशील मान्छेहरूको चिन्ताजनक स्थिति तथा भ्रष्ट र अवसरवादीहरूले देशलाई खोक्रो पारिरहेको प्रसङ्गलाई सटीक र स्पष्ट ढङ्गले चित्रण गर्न उक्त पात्रहरूको सुन्दर र विशिष्ट संयोजन गरिएको छ । यस उपन्यासमा प्रयुक्त केही महत्वपूर्ण पात्रहरूको चरित्रचित्रणमा उत्तर–आधुनिकताको प्रक्षेपण यसरी गर्न सकिन्छ :–

लक्ष्मी

उपन्यासको समाख्याताका रूपमा आएको लक्ष्मी प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्ने चरित्र हो । ऊ गाउँबाट जीवका धान्न काठमाडौँ आएको छ, यस क्रममा उसले चाकडी र चाप्लुसीका अनेकौँ तरिका उपयोग गरेको छ । सानैमा आमा पोइला गएकी लक्ष्मीको प्रारम्भिक जीवन निकै कष्टप्रद र संघर्षमय देखिन्छ, तर पछि ऊ स्वार्थी हुन पुगको छ । ऊ पत्रकारिता जस्तो आदर्श पेसामा रहेर पनि अनैतिक काम गर्छ र पैसाका लागि जस्तो सुकै नीच काम गर्न पनि पछि पर्दैन । उसले स्वार्थसाधना गर्न जस्तो सुकै चरित्रलाई निर्वाह गरेको देखिन्छ । यौन मामिलामा ऊ अति कमजोर छ, उसले गीता, शीला, रुकमिनी, सविता, रोजिना, प्रतिमा, अमिता आदि महिलाहरूसँग कुकर्म गरेको छ । उसकै कारण रुकमिनी र रोजिना वेश्या हुन पुगेका छन् । प्रसाद राजाको विश्वास जित्न थुकेको थुक चाट्न र जुत्ता टिपेर दगुर्न पनि ऊ पछि पर्दैन । पछि उसैलाई समेत ठगेर ऊ काठमाडौँमा घर बनाउन सफल हुन्छ । जनआन्दोलनमा अनिताका घरमा डरले लुक्ने लक्ष्मी आन्दोलनपछि दलीय आवरण फेरेर ठूलो क्रान्तिकारी भई टोपल्छ । लक्ष्मी पीतपत्रकारिता र प्रजातन्त्रको प्रतिगमन चाहने नीच र भ्रष्ट प्रवृत्तिका सामन्तहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने वर्गीय पात्रका रूपमा उपन्यासमा प्रस्तुत भएको छ । अरुलाई पीडा दिएर आनन्द प्राप्त गर्ने प्रवृत्ति भएको लक्ष्मी यस उपन्यासको नकारात्मक भूमिका निर्वाह गर्ने खलपात्र पनि हो । उसका माध्यमबाट लेखकले यस उपन्यासमा प्रजातन्त्रप्रति पछिको नेपाली पत्रकारिता, राजनीति र सामाजिक संस्कारमा देखा परेका अधम स्थिति र मूल्यगत ह्रासताको चित्रण गरेका छन् ।

 रवि

बाल्यकालमा लक्ष्मीसँगै हुर्केको र गाउँबाट काठमाडौँ आएपछि लक्ष्मीकै सहारामा एउटै डेरामा बसोवास गर्ने रवि यस उपन्यासको नायक हो । ऊ पनि लक्ष्मीसँग एउटै पत्रिकामा काम गर्छ । उसले जस्तोसुकै हन्डरठक्कर खाएपनि निस्वार्थ, नीतिवान् र स्वाभिमानी छ । उसलाई लक्ष्मीका अनैतिक क्रियाकलाप मन पर्दैनन्, तथापि उसले लामो समयसम्म लक्ष्मीसँगै बसेर गुजारा गरेको छ । ऊ उत्कृष्ट कवि पनि हो । उसका कविता जर्मनेली भाषामा अनुवाद हुन्छन्, तर उसले कुनै प्रतियोगितामा पुरस्कृत हुने अवसर पाएको छैन । नचाहिंदो र अवाञ्छित कुरामा ध्यान नदिने र अर्काको अनावश्यक दबाव सहन नसक्ने भएकाले ऊ साथीहरूमाझ पनि मनपर्दो देखिंदैन । रविको दृढता, स्वाभिमानिता र आदर्शप्रति लक्ष्मी लगायत उसका मतियारहरू ईष्र्यालु हुन पुग्छन् । ऊ लक्ष्मी, शिवराम र प्रसाद राजाजस्ता भ्रष्ट, पाखण्डी र कुकर्मीहरूसँग झुक्दैन । उसले अमितासँग आत्मीय प्रेम गरेको छ । धनको अभावमा पनि उसबाट अनैतिक काम भएको छैन र उसले होटेलवालाको पैसा तिर्ने मनसाय व्यक्त गरेको छ । ऊ प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि प्रतिबद्ध छ र आन्दोलनमा सहभागी भई घाइते समेत हुन पुग्छ । शिवरामको पत्रिका बन्द भएपछि प्रसाद राजाकहाँ काम गर्न पुगेको रवि अनैतिक तरिकाले टेण्डर स्वीकृति गर्न नमिल्ने बिषयमा प्रसाद राजासँग विवाद भई जागिर छोडिदिन्छ । ऊ इमान्दार र सहयोगी छ । रुकमिनी र सवितालाई विगारेको बिषयमा ऊ लक्ष्मीसँग रिसाउँछ तर उसकै आग्रहमा रविले रोजिना रानीसहेव र लक्ष्मीलाई आफ्नी प्रेमिकाको घरमा लुकाउने बन्दोवस्त गरेको छ । अन्तर्मुखी स्वभावको रवि आफ्नो सिद्धान्त र आस्थाका लागि सौदाबाजी नगर्ने र समाजको आदर्श व्यक्तिको प्रतिनिधित्व गर्ने व्यक्तिगत चरित्र हो ।

मानवीय विवेक र स्वतन्त्रतामाथिको सङ्कटग्रस्त र विवेकहीन मानवीय क्रियाकलाप तथा ह्रासत्वको वर्तमान युगमा रवि जस्ता स्वच्छ, इमानदार र सच्चरित्रले उचित सम्मान र प्रतिष्ठा नपाउनु उत्तर–आधुनिक समाजको प्राप्ति ठह¥याउँदै लेखकले उपन्यासको अनुकूल पात्रका रूपमा स्थापना गरिकन पनि घटनालाई नियन्त्रणमा लिन नसक्ने निरीहता प्रस्तुत गरी उल्टै घटनाबाट थिचिएको र रुग्ण अनायकका रूपमा रविलाई चित्रण गरेका छन् । उपन्यासको अन्त्यमा अज्ञात व्यक्तिको छुरीद्वारा घाइते भई अन्त्यमा मृत्युलाई कुरेर बस्न बाध्य रवि उत्तर–आधुनिक समाजको एउटा प्रतिनशिवराम, रुक्मिनी र प्रसाद राजा

शिवराम दीप्तिमान् पत्रिकाको सम्पादक हो । कसैलाई गाली गरेर र कसैलाई प्रशंसा गरर पत्रिकामा लेख्ने तर त्यसको जिम्मेवारी भने अरुलाई वहन गर्न लगाउने शिवराम अत्यन्त नीच पात्र हो । सहायक मन्त्रीको सहयोगबाट पत्रिका चलाउने ऊ पाएको पैसा उक्लै गुटमुट्याउँछ र कर्मचारीहरूलाई आश्वसन मात्र दिन्छ । मन्त्रीहरू र जी.एम्.हरूको चाकडी गरेर होस् वा तिनीहरूलाई धम्क्याएर होस् पैसा झार्नु उसको प्रमुख कर्तव्य हो । पत्रिकामा कर्मचारीले पैसा माग्न थाले भने अन्तिम उपायका रूपमा ऊ आफ्नी रूपवती श्रीमतीलाई प्रयोग गर्छ । श्रीमतीका अगाडि खुव व्यस्त झैं देखिने उसको काम कामदारलाई हप्काउने र ठूलाबडाबाट पैसा झार्ने हो । पीतपत्रकारिताको नमुना बनेर देखिएको शिवराम मौकाको फाइदा उठाउन हदै सिपालु छ ।

लक्ष्मी र रविको डेरानजिकै बस्ने रुक्मिनी पाँच सन्तानकी आमा हो । उसको लोग्नेको मृत्यु भएकाले र गरिबीको चाप बढेकाले उसले छोराछोरीको लालनपालन गर्नु परेको छ । पछि लक्ष्मी र रविको डेरामा भात पकाउने र भाँडा माझ्ने काम गर्न थालेकी रुकमिनीलाई एक दिन लक्ष्मीले बलात्कार गरिदिन्छ र ऊ काम गर्न आउन छोड्छे । रुक्मिनीकी छोरी सवितालाई पनि लक्ष्मीले नै बलात्कार गरेर दुवैलाई वेश्या बनाउँछ । जीवन चलाउने अन्तिम उपायमा रूपमा घृणित पेसा अपनाउन रुक्मिनी बाध्य भएकी छ ।

सानो दरबार नै सञ्चालन गरेर बसेको चन्द्रप्रसादलाई उपन्यासमा प्रसाद राजा र राजासाहेब पनि भनिएको छ । पञ्चायती कालको सामन्त र कैयौँ भरौटेहरूलाई सञ्चालन गर्ने प्रसाद राजा भूमिगत रूपमा शासन गर्ने मान्छे हो । आफू नपंूसक भएकाले सुन्दरी श्रीमती रोजिनासँग सधैं त्रस्त रहने प्रसाद राजा पैसा बाँडेर सबैलाई ठिक लगाउन खोज्छ । सत्तारुढ मन्त्री, प्रधानमन्त्री र जी.एम् आदिको भीड उसकै घरमा लाग्दछ । लक्ष्मीको गर्भधारण गरेर रोजिनाले छोरो पाए पनि ऊ हर्षित नै छ । बहुदल आएपछि लक्ष्मीकै सहयोगले ऊ चैते बनेर पार्टीमा प्रवेश गर्छ । नीच र प्रतिगामी चरित्र निर्वाह गर्ने प्रसाद राजाले लक्ष्मीलाई थुकेको थुक चाट्न लगाएको छ भने रविले टेन्डरका कुरामा आफ्नो अवज्ञा गर्दा मनपरी गाली गरेको छ ।

सारांशमा यी तीनैजना पात्रमा वर्तमान युग र परिवेशको प्रत्यक्ष प्रभाव छ ।

 द्वन्द्व

‘उपसंहार अर्थात् चौथो अन्त्य’ उपन्यासको कथानकमा द्वन्द्वको प्रबलता छ । यहाँ बाह्य द्वन्द्वका रूपमा लक्ष्मी र रविको बैचारिक द्वन्द्व प्रबल रहेको छ । चाकडी चाप्लुसी गरेर तथा प्रजातन्त्रका विरुद्ध अवसरवादी भई शक्ति र सम्पत्ति जोड्ने लक्ष्मीको प्रवृत्ति तथा शिवराम, प्रसाद राजा जस्ता भ्रष्टाभारी र सामन्तहरूसँग नझुक्ने तथा सच्चा हृदयले काम गर्ने अनि समाज नै अवसरवादी प्रवृत्तिको प्रशंसक भए पनि देशमा प्रजातन्त्रका लागि मरिमेटी प्रयत्न गर्ने रविको प्रवृत्तिका बीच प्रबल द्वन्द्व छ । यहाँ बैचारिक आधारमा दृढता र इमान्दारिता तथा अवसरवादिता र मूल्य विघटनका बीचमा द्वन्द्व छ भन्न सकिन्छ ।

 निष्कर्ष

पञ्चायती राजनीतिको संरक्षणमा हुर्किएका विकृतिलाई प्रस्तुत गर्ने क्रममा प्रस्तुत ‘उपसंहार अर्थात् चौथो अन्त्य’ उपन्यासको वस्तु तैयार भएको छ । गौतमका अन्य उपन्यासमा जस्तै यहाँ गरिबी बस्तु बनेर आएको पाइन्छ । भोकको तृप्तिका लागि पात्रले अनेक कार्य गरेका उदाहरण उपन्यासमा आएका पाइन्छन् । हुन त भोक विभिन्न प्रकारका छन् – शारीरिक (खाद्यवस्तुको) भोक, यौनिक भोक, शक्तिको भोक, अज्ञानता र अन्धकारको भोक । यी सबै प्रकारका भोकहरू यस उपन्यासमा आएको पाइन्छ । कामवासना पनि भोककै एउटा शृङ्खला हो । रक्सी पनि गौतमको उपन्यासको अर्को वस्तु हो । उनका पात्रहरू जति नै गरिब या धनी भए पनि तिनीहरूको जीवनको आधार रक्सी बनेको हुन्छ । खुसीमा होस् या दुःखमा उनका पात्रहरू रक्सीमा रमाइरहेका देखिन्छन् । पैसा गौतमका यस उपन्यासको एउटा वस्तु हो । पैसाको कमीले गरिब बनेका पात्रको गरिबीको चित्रण उपन्यासमा प्रस्तुत हुनु पैसाका लागि मरिमेट्ने, चाकडी र चाप्लुसी गर्ने, स्वाभिमानलाई गिराउने खालका, घूसका शृङ्खलामा फन्फन्ती घुमेको पात्र लक्ष्मी नै यस उपन्यासको समाख्याता बनेको छ । ऊ पैसाका लागि निकृष्ट काम गर्न पनि पछि पर्दैन । देश र जनताको समसामयिक वस्तुस्थिति पनि यस उपन्यासको वस्तु हो । कमजोर र भ्रष्ट मन्त्री, राष्ट्रियताको अभाव, खोक्रा भाषण दिने नेता, अकर्मण्य प्रहरी प्रशासन यस उपन्यासमा आएका छन् । यस उपन्यासको वैचारिक धरातलको रूप त अस्तित्ववाद र विसङ्गतिवाद नै हो, तर आर्थिक, राजनैतिक, सांस्कृतिक र साञ्चारिक विसङ्गतिका पक्षहरूलाई उत्तर–आधुनिकताका परिधानभित्र राखेर यस उपन्यासमा सारभूत रूपमा मूल्यहरूको क्रमशः अन्त्य हुँदै गएको विषयलाई उपस्थापन गरिएको छ ।

 ‘

मोदनाथ प्रश्रितका काव्यगत विशेषता

 

           मोदनाथ प्रश्रित (१९९९)   साहित्यिक व्यक्तित्व कविता, निबन्ध, नाटक, उपन्यास तथा कथाका साथै समालोचनामा पनि बलियो उपस्थितिका साथ मुखरित छ । उनको काव्य सिर्जन २००८ सालबाटै थालिएको तथा २०१५ सालबाट सार्वजनिक प्रकाशनमा देखिएर अघि बढेको हो । उनका कविता कृतिहरूमा आमाका आँसु (२०१९, कविता सङ्ग्रह), बुबा खै ? (२०२०, खण्डकाव्य), मानव (२०२३, मदन पुरस्कार प्राप्त महाकाव्य), देवासुर सङ्ग्राम (२०३०, महाकाव्य), गोलघरको सन्देश (२०३९, खण्डकाव्य) शहिदको रगत (२०३९, कविता सङ्ग्रह), जब चल्छ हुरी (२०४९, गीत सङ्ग्रह) र सङ्कलित रचना भाग (१) (२०५८, कविता एवं गीतहरूको सङ्ग्रह) रहेका छन् । प्रश्रितका जम्माजम्मी कविता रचनाहरूको परिमाण फुटकर कविता र गीततर्फ २३५, खण्डकाव्य २ र महाकाव्य २ रहेको छ । प्रश्रितको कवि व्यक्तित्व उनका अरू साहित्यिक व्यक्तित्वका तुलनामा समृद्ध र प्रभावशाली छ । प्रस्तुत आलेखमा प्रश्रितका फुटकर कविता र गीतका साथै खण्डकाव्यका प्रवृत्तिको नभई उनका महाकाव्य प्रवृत्तिको मात्र विश्लेषण गर्ने कार्य गरिएको छ र यसको अध्ययनका निम्ति पुस्तकालयीय र त्यसभित्र पनि पुस्तकीय अध्ययन विधिको मात्र उपयोग गरिएको छ ।
          प्रश्रितका महाकाव्य प्रवृत्ति
मोदनाथ प्रश्रितले २०२३ सालमा मानव र २०३० सालमा देवासुर सङ्ग्राम गरी दृई महाकाव्य प्रकाशित गरेको जनाइ सकिएको छ । उनको पहिलो महाकाव्य मानवमा मूलतः अध्यात्मवादी चेतनाका आडमा क्षमाशील मानवतावादी चेतना प्रकट गरिएको छ भने दोस्रो महाकाव्य देवासुर सङ्ग्राममा प्रगतिवादी वैचारिक मान्यता प्रकट भएको छ  । प्रस्तुत सन्दर्भमा ती दुवै महाकाव्यबाट अभिव्यक्त प्रश्रितका महाकाव्य प्रवृत्तिहरूको विश्लेषण विभिन्न उपशीर्षकमा केन्द्रित भई क्रमशः गरिएको छ ।
क.श्रम शोषणको विरोध र वर्गद्वन्द्वको अभिव्यक्ति
प्रश्रितका महाकाव्यमा एउटा मान्छेले गरेको श्रम र बगाएका पसिनाको प्रतिफल अर्कैले उपभोग गर्ने प्रवृत्तिको चित्रण गरी त्यस प्रवृत्तिको विरोध गरिएको छ । मानवमा काले चरित्र र उसका बाबुबाजे समेतले गजाननका घरमा दास सरह भई रातदिन काम गरेका छन् तर उल्टो उनीहरूको जीवन दुखमय, पीडामय र अमानवीय बनेको छ । त्यसको सम्पूर्ण कारण गजाननको शोषण मात्र हो जो गाउँको मुखिया बनेर श्रमै नगरी सुख भागि रहेको छ र कालेको परिवारमाथि शोषण मच्चाइ रहेको छ । मोहनले तम्घासको उकालोमा साहुको गरुङ्गो भारी भोकभोकै बोक्न बाध्य भएको छ तर त्यसैलाई साहुले कुटपिट गर्ने अमानवीय काम गर्नुका साथै घर पुगेर ज्याला माग्दा उल्टै तिरस्कार र यातना भोग्नु परेको छ । देवासुर सङ्ग्राममा पनि कठोर परिश्रम गर्ने असुर पक्षमाथि गद्दामा बसेर सुखभोगमा रमाउने अल्छी देवताहरूले विभिन्न निहुमा शोषण गरी मोजमस्तीको जीवन बाँचेका छन् । यस प्रकार श्रम एउटाले गर्ने र फल श्रम नगर्नेले भोग्ने समाजको प्रचलनका कारणलाई देखाई त्यस प्रकारको प्रवृत्तिले नै समाजमा अन्याय र असमानता बढेको अभिव्यक्ति प्रश्रितका महाकाव्यले प्रकट गरेका छन् र त्यस प्रकारको गलत प्रचलन समाप्त पार्नु पर्ने मान्यता पनि ती दुवै महाकाव्य मार्फत प्रस्तुत गरेका छन् ।
प्रश्रितका महाकाव्यमा उक्त प्रकारको श्रम शोषणको गलत प्रचलनका कारण समाजमा धनी र गरिबको, शोषक र शोषितको, श्रम गर्ने र बसी बसी खानेको वर्गभेद बढेको उल्लेख गरी त्यस प्रकारको शोषण विरुद्ध गरिब, शोषित र श्रम गर्नेहरू सक्रिय हुनु पर्ने वर्गद्वन्द्वको अभिव्यक्ति पनि प्रस्तुत गरिएको छ । देवासुर सङ्ग्राममा यस्तो वर्गद्वन्द्वलाई निम्न वर्गको सङ्घर्ष मार्फत अन्त्य गरी समाजवादी समाज निर्माण गर्न सकिने प्रगतिवादी मान्यता प्रस्तुत गरिएको छ भने मानवमा पनि शोषण र दासताका विरुद्ध स्वस्फूर्त रूपमै भए पनि वर्ग विद्रोहको भावना विकसित गर्नु पर्ने मान्यता प्रस्तुत गरिएको छ । यसरी प्रश्रितका महाकाव्यले मानवका श्रममाथि हुने जुनसुकै प्रकारका शोषणको विरोध गर्नु पर्ने र त्यसलाई वर्गद्वन्द्व मार्फत परिवर्तन गर्न सकिने मान्यता प्रस्तुत गरेको पाइन्छ ।
ख.नारी उत्पीडनको विरोध र मातृत्वका गहिराइको व्याख्या
मोदनाथ प्रश्रितले आफ्ना महाकाव्यमा नारीमाथि हुने विभिन्न प्रकारका भेदभाव र शोषण उत्पीडनको चित्रण गरी त्यस प्रकारका गलत कार्यका अन्त्यको मान्यता प्रस्तुत गर्नुका साथै नारी हृदयमा रहने मातृत्वका गहिराइको मर्मस्पर्शी व्याख्या पनि गरेका छन् । उनले मानवमा गजानन र तत्कालीन (२०२३) समाज समेतले गरेका नारी उत्पीडन र अपमानजनक व्यवहारलाई देखाई त्यसको आलोचना गरेका छन् । उनले श्रीमतीमाथि अन्याय गर्ने, शारीरिक आक्रमण गर्ने, दोस्रो विवाह गरी सताउने, छोरालाई काखा र छोरीलाई पाखाको व्यवहार गर्ने, असमान उमेर र बाल विवाह गर्ने, यौन शोषण र हत्या समेत गर्ने जस्ता लैङ्गिक विभेदका सामाजिक प्रवृत्तिको चित्रण गरी त्यस प्रकारको उत्पीडन गर्नेहरूको कठोर प्रतिवाद गर्नु आवश्यक रहेको जनाएका छन् । उनले मानवमा घरको खर्च चलाउनका निम्ति कतिपय महिलाले होटल व्यवसाय चलाएर बस्दा समाजले र स्वयं त्यही व्यवसाय गर्ने नारीहरूका पतिले समेत कुरा काट्ने गरेकाप्रति पनि आपत्ति जनाएका छन् । उनले देवासुर सङ्ग्राममा पुरुषको विलासी मानसिकता र अधिकार जमाउने आकाङ्क्षाका कारण नै समाजमा मातृसत्ताको अन्त्य भई पुरुष प्रभुत्व र नारी उत्पीडन थालिएको ऐतिहासिक यथार्थको उद्घाटन गरेका छन् । उनले धार्मिक अन्धता एवं सामाजिक कुसंस्कारका आडमा हुने नारीमाथिका शोषण एवं अपमानित व्यवहारको विरोध गरी नारी पुरुष समानताको आकाङ्क्षा व्यक्त गरेका छन् ।
मोदनाथ प्रश्रितका महाकाव्यमा नारीभित्र रहेको ममता, प्रेम, धैर्य र सहनशीलताको विशद व्याख्या पाइन्छ । मानव महाकाव्यकी सरिताभित्र ती गुण रहेका छन् । गजाननले पुतलीमाथि बलात्कार गरी जन्मिएको नवजात सन्तानलाई खोल्सामा फाल्न लगाएको र पुतलीको हत्या गरेको वीभत्स दृश्य देखेपछि सरिताले प्रकट गरेका मार्मिक अभिव्यक्ति र कार्यबाट सो प्रवृत्ति प्रकट भएको छ । त्यसमा सरिताले गजाननको शारीरिक आक्रमण र धम्की समेत बेहोर्दै मोहनलाई जोगाउनकै निम्ति गृहत्यागको कठोर निर्णय लिएको, निर्जन जङ्गल र डरलाग्दो ठाउँमा एकोहोरिएर नवजात मोहनलाई बचाउन अत्ताल्लिँदै हिँडेको, कतिपय मानिसहरूले चरित्रहीन नारीको आरोप लगाउँदा पनि सहन गरी कुनै प्रतिवाद नगरी मोहनको स्याहारमा मात्र केन्द्रित भएको र पछि आफूले भट्टी चलाएर, दाउरा र घाँस बोकेर मोहनको पालन पोषण गरी उसलाई कर्मशील बन्ने पाठ सिकाएको सन्दर्भले पनि नारीको ममता, धैर्य, सङ्घर्ष र सहनशीलताको उदाहरण प्रस्तुत गरेको छ । प्रश्रितले देवासुर सङ्ग्राममा नारीका शक्तिशाली स्वरूपको चित्रण मार्फत आइ लाग्ने विपत्ति र विसङ्गतिका विरुद्ध नारी पनि सङ्घर्ष गर्न विगतमा पनि अग्रसर भएका र अहिले पनि हुनु पर्ने मान्यता प्रस्तुत गरेका छन् । यसरी समाजमा हुने नारी उत्पीडनका विविध यथार्थ र तिनका ऐतिहासिक कारण समेत प्रस्तुत गरी तिनको अन्त्यको चाहनाका साथै नरीभित्रका ममतामयी गुणहरूको गहिरो व्याख्या प्रश्रितका दुवै महाकाव्यमा गरिएको पाइन्छ ।
ग. जातीय विभेद एवं अन्धताको अन्त्य
प्रश्रितका महाकाव्यमा समाजमा भनिने गरेको तल्लो र माथिल्लो जातको कृत्रिम विभेदका साथै सामाजिक एवं धार्मिक अन्धताका विभिन्न स्थितिको चित्रण गरी त्यस्ता गलत प्रचलन र अवैज्ञानिक संस्कारका अन्त्यको कामना गरिएको छ । उनले हिन्दु वर्णाश्रममा आधारित नेपाली समाजमा प्रचलित रहेको जातीय छुवाछुत प्रथाप्रतिको असहमति र विरोधको विषयलाई महत्त्वका साथ प्रस्तुत गरेका छन्  । देवासुर सङ्ग्राममा समाजको कामको प्रकृति अनुसार जातिगत विभाजन भएको र त्यसले नै कालान्तरमा छुवाछुतको अमानवीय प्रथालाई जन्माएको ऐतिहासिक यथार्थको उद्घाटन गरिएको छ । प्रश्रितले उक्त यथार्थलाई बुझेर सबै जातजातिका बिच समानता र सहअस्तित्वको भावना विकसित गर्नु पर्ने मान्यता आफ्ना महाकाव्य मार्फत प्रस्तुत गरेका छन् । उनी सबभन्दा कठोर काम गर्ने समुदाय उक्त जातिभेदका कारण अपमानित भएका जनाई समाजले तिनलाई त झन् बढी सम्मान र प्रतिष्ठा प्रदान गर्नु पर्ने अभिमत प्रस्तुत गरेका छन् । उनले भोग र विलासको स्वार्थ पुरा हुँदा उक्त जातिभेदको पर्बाह नगर्ने तर अन्य सन्दर्भमा भने त्यही जातिभेदका आधारमा सामाजिक हैकम र प्रभुत्व प्रदर्शित गर्ने विभेदकारी प्रचलनका विरुद्ध सशक्त ढङ्गले प्रतिवाद गरी त्यस्ता प्रचलनको पूर्ण अन्त्यको अपेक्षा गरेका छन् । मानव महाकाव्यको गजाननले कामीको छोरी पुतलीसँग गरेको यौन दुराचार तथा कालेले गरेको तार्किक एवं भौतिक प्रतिवादको सन्दर्भले त्यही कुरालाई बुझाएको छ । उनका महाकाव्यमा धार्मिक आडम्बर, कुरीति, स्वाङ्, ढोंग र अन्ध विश्वासप्रति तिखो व्यङ्ग्य गरिएको छ  । त्यसका केही उदाहरण यस्ता छन् 
चोखा बाहुनको गर्भ कामीकी छोरीमा रहे
भू्रणको जात के हुन्छ लौ श्रुतिस्मृति खोल्नुहोस् ।
कस्तो उत्पात यो दैत्य पस्नु ब्राह्मणका घर
अझै असह्य के यस्तो जनै र टुप्पी तोडनु ।

यसरी प्रश्रितले आफ्ना दुवै महाकाव्यहरूका माध्यमबाट समाजमा हुने जातिभेद र छुवाछुत जस्ता अमानवीय प्रथाको अन्त्य चाहेका छन् र त्यस्ता अन्ध प्रचलनका विरुद्ध सशक्त प्रतिवादको अपेक्षा पनि गरेका छन् ।
घ. देशभक्ति र विश्व बन्धुत्वको भाव
प्रश्रितका महाकाव्यमा नेपाली भूमिप्रतिको गहिरो भक्तिका साथै संसारभरिका मानिसका बिच प्रेम र परस्पर समानताको भावना फैलिनु पर्ने मान्यता प्रकट भएको छ । उनले कविता रचनाको प्रारम्भबाटै देशभक्तिको गहिरो भाव व्यक्त गरेका थिए भने त्यसको निरन्तरता महाकाव्यमा पनि अभिव्यक्त भएको छ । मानव महाकाव्यमा गजाननको दासत्वबाट मुक्त हुन काले भारततिर हिँडे पनि उसभित्रको देशभक्ति भुलभुलिएर प्रकट भएको छ । भारतमा काम गर्दा पनि नेपाल आमालाई सम्झि रहने, नेपाल फर्कने आतुरता लिइ रहने, नेपालीहरूप्रति अपमानजनक व्यवहार गर्ने विदेशी साहुप्रति तीव्र घृणा व्यक्त गर्ने उसको स्वभावले देशभक्त नागरिकको भूमिका निर्वाह गरेको छ । त्यसमा प्रश्रितले नेपालका तीर्थस्थललाई हेला गरेर विदेशी तीर्थस्थलको महिमा गाउने प्रवृत्तिको पनि विरोध गरेका छन् भने नेपालीहरू कामका निम्ति विदेश जाँदा नेपालमा साहुको सामन्ती शोषण बढ्ने हुनाले पनि देशभित्रै बस्नु पर्ने आग्रह गरेका छन् । यसका साथै आमाको मृत्युपछि विदेश जान लागेको मोहनले विदेशमा लड्दा घाइते भएको लाहुरेलाई देखी र उसका कुरा सुनेपछि आफू सुन्दर हिमाल र पवित्र आफ्नो भूमिलाई बचाउन नेपालै बस्ने अठोट गरेको सन्दर्भबाट पनि उसको देशभक्तिको भाव प्रकट भएको छ । देशभक्तिको यस्तो भाव देवासुर सङ्ग्राममा पनि बाह्य हस्तक्षेप विरुद्धको भावका साथ प्रकट भएको र समन्वयवादी शिव संस्कृतिको निर्माणमा पनि नेपालको महत्त्व पौराणिक सययदेखि नै रहेको सन्दर्भ उल्लेख गरिएको छ ।
प्रश्रितका महाकाव्यमा मानिस मानिसका बिच भएका युद्ध र रक्तपात मार्फत निर्माण गरिएका प्रत्येक देशका सीमाले मानिसका मनमा ईष्र्या, शत्रुता र हिंसात्मक प्रवृत्ति बढाएको हुनाले देश देशका बिचका युद्धको विरोध र सबै देशका मानव मानवका बिचको आत्मीय सम्बन्धको विकास हुनु पर्ने मान्यता प्रस्तुत गरिएको छ । उनले युद्धद्वारा निर्मित त्यस्ता साँधसीमाले आर्थिक असमानता बढाएको र मानव मित्रतामा तिक्तता फैलाएको हुनाले त्यस्ता गलत कार्यको अन्त गरी विश्वका सबै मानिस आफन्त हुन् भन्ने विश्व बन्धुत्वको भावना विकसित गर्नु पर्ने मान्यता प्रस्तुत गरेका छन् । यस दृष्टिले मानव महाकाव्य महत्त्वपूर्ण छ । यसरी प्रश्रितका महाकाव्यमा आफ्नो देशप्रतिको गहिरो भक्ति प्रकट हुनुका साथै विश्वस्तरमा पनि युद्धको विरोध र विश्व बन्धुत्वको भाव पनि प्रकट भएको पाइन्छ । देवासुर सङ्ग्राममा उच्च वर्गका मानवको नभई निम्न वर्गका मानवको मात्र हितरक्षाको अभिव्यक्ति प्रस्तुत गरिएकाले सर्वहारा वर्गीय मानवतावादी चेतना प्रकट भएको छ ।
ङ.भिन्न वैचारिक मान्यताको अभिव्यक्ति
प्रश्रितका मानव र देवासुर सङ्ग्राममा भिन्न भिन्न विचारको अभिव्यक्ति प्रकट भएको छ । उनको मानव महाकाव्यमा युद्ध होइन शान्ति, आक्रमण होइन सहिष्णुता एवं घृणा होइन प्रेम भन्ने मानवतावादी विचार व्यक्त गरिएको छ । सर्व साधारण जनतामा जातीय, लैङ्गिक एवं वर्गीय उत्पीडन मार्फत हत्तुहैरान पार्ने अपराधी गजाननलाई आत्मग्लानिमा छटपटिन दिनु नै उसका लागि सीमान्त दण्ड हो भन्ने सहिष्णुतामा आधारित मानवतावादी विचार यस महाकाव्यमा प्रकट गरिएको छ । सो कुरा गजाननलाई आक्रमण गरेर सिद्ध्याउन लागेको शम्भुलाई रोकेर मोहनले क्षमा नै ठुलो कुरो हो भनेबाट प्रष्ट भएको छ । यस अर्थमा मानवमा उत्पीडनकारी वर्गमाथि सङ्घर्षद्वारा विजय हासिल गर्नु पर्ने भन्ने प्रगतिवादी मान्यता नभई अपराधीलाई क्षमा दिएर चरित्र सुधार मार्फत समाज सुधारको आकाङ्क्षा व्यक्त गर्ने क्षमाशील मानवतावादी विचार प्रकट भएको देखिन्छ । यस प्रकारको मान्यता यथास्थितिको आलोचना गर्ने प्रगतिशील मान्यतामा आधारित छ र त्यसलाई प्रगतिवादी मान्न सकिन्न । मानव महाकाव्यको विचारबारे रिसाल  भन्छन् “प्रश्रितले यसमा आफ्ना समस्त भाव र भाषालाई सोहोरेर कुरीति र अन्ध विश्वासको विरोधमा निर्धक्क कुर्लेका छन्, अन्यायीका गाला फोरेका छन्, जातभात, ठुलोसानो र गरिब धनीको भेदलाई बेसरी थप्पड मारेका छन् ।” यसर्थ मानव महाकाव्य प्रगतिशील दष्टिकोणमा आधारित छ ।
प्रश्रितको देवासुर सङ्ग्राम भने मानवमा भन्दा भिन्न द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादी मान्यतामा आधारित प्रगतिवादी विचार प्रस्तुत गरिएको छ । यस महाकाव्यमा समाजको विकासलाई आदिम साम्यवाद, दास, सामन्ती, पुँजीवादी, समाजवादी र साम्यवादी चरणमा विभाजित गरिएको छ । त्यसमा समाजमा हुने लैङ्गिक, जातीय, वर्गीय आदि सबै प्रकारका उत्पीडनको अन्त्य सङ्घर्षद्वारा स्थापित हुने समाजवाद र साम्यवादमा मात्र सम्भव रहेको प्रगतिवादी वा माक्र्सवादी मान्यता प्रस्तुत गरिएको छ । यसैले मानवमा अध्यात्मवादी विचारका आडमा निर्देशित समाज सुधारको प्रगतिशील मान्यता प्रस्तुत गरिएको छ भने देवासुर सङ्ग्राममा आमूल परिवर्तनको प्रगतिवादी मान्यता प्रस्तुत भएको छ । साथै देवासुर सङ्ग्राममा त्यही प्रगतिवादी विचार प्रस्तुत गर्नकै निम्ति उनले अलौकिक, अतिकाल्पनिक पौराणिक सन्दर्भका देवतालाई समाजले मानि आएभन्दा पृथक शोषक उत्पीडक वर्गका रूपमा तथा असुर पक्षलाई शोषित उत्पीडित पक्षका रूपमा रूपान्तरित वा विनिर्मित गरेका छन् । यसरी प्रश्रितका जीवनमा भएको विचारको विकास अनुरूप मानव (माक्र्सवादी विचार ग्रहणपूर्व रचिएको) र देवासुर सङ्ग्राम माक्र्सवादी विचार ग्रहणपछि रचिएकोले भिन्न भिन्न वैचारिक निष्कर्ष प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । यथास्थितिको आलोचना गर्ने पक्ष प्रबल देखिएका कारण कतिपय समीक्षकले मानवलाई प्रगतिवादी भने पनि त्यसले माक्र्सवादी विचारलाई पूर्णतः आत्मसात गरेको नदेखिने हुनाले प्रगतिवादी महाकाव्य भन्नु उचित देखिन्न । यसरी प्रगतिशील तथा प्रगतिवादी जस्ता भिन्न वैचारिक प्रवृत्तिको अभिव्यक्ति प्रश्रितका महाकाव्यमा पाइन्छ ।
च. प्रश्रितको महाकाव्य शिल्प
मोदनाथ प्रश्रितका मानव र देवासुर सङ्ग्राममा मूलतः महाकाव्यका स्थापित मान्यताकै उपयोग गरिएको छ भने त्यस मान्यतामा नवीनता र समसामयिकताको खोजी पनि गरिएको छ । उनले मानवमा महाकाव्यका स्थापित मान्यता अनुसार इतिहास वा पुराण प्रसिद्ध विषय हुनु पर्ने, चरित्र प्रस्तुतिमा पनि महानता र उच्च कुलीनता रहनु पर्ने मान्यताका सट्टा सामयिक जीवनको र त्यसमा पनि सबभन्दा तल्लो वर्गको जीवन र तल्लो वर्गकै व्यक्तिलाई मुख्य चरित्र बनाएर प्रस्तुत गरेका छन् । त्यस्तै देवासुर सङ्ग्राममा विषय पौराणिक वा प्राक्ऐतिहासिक भए पनि त्यसको अन्तर्वस्तुको बुनाइमा विनिर्माण गरी समसामयिकता प्रदान गरेका छन् । त्यसको विनिर्माणमा हिन्दु समाजमा स्थापित सम्मानित देवता अपमानित शोषक वर्गमा तथा अपमानित असुर चाहिँ सम्मानित शोषित वर्गमा विनिर्मित वा रूपान्तरित भएका छन् । उनी विषय पुरानो लिए पनि त्यस मार्फत अहिलेको समाज र मानिसले भोगि रहेका समस्या र यथार्थलाई नै महाकाव्यमा प्रस्तुत गर्न चाहन्छन् र समाधान खोज्न पे्ररित पनि गर्दछन् । उनले मानव महाकाव्यमा विभिन्न भावलाई अभिव्यक्त गर्न सघाउने चित्रभाषाको प्रयोग पनि गरेर भावाभिव्यक्तिको नवीन मार्ग खोजेका छन् ।
प्रश्रितका महाकाव्यमा वैचारिक प्रबलता पाइन्छ । उनले मानवमा नेपाली समाजका लैङ्गिक, जातीय एवं वर्गीय शोषण र त्यस विरुद्धको अहिंसात्मक समाधानको विचारलाई आख्यान र कवित्वको सहकारिताका साथ अभिव्यक्त गरेका छन् र त्यसमा कतिपय चर्को विरोधको आक्रोश पनि मिसिएको छ । देवासुर सङ्ग्राममा उनले माक्र्सवादी विचारलाई भावपूर्ण कवित्वको प्रवाहमा प्रस्तुत गर्ने प्रयत्न गरे पनि पूर्ण सफलता पाउन सकेका छैनन् । यसो हुँदा समाज परिवर्तनको विचारको प्रबलतामा कवित्वको केही पक्ष कमजोर रहनु प्रश्रितका महाकाव्यको शिल्पगत प्रवृत्ति हो ।
लय विधानका दृष्टिले मानव गद्य लयका साथै अनुष्टुप, शार्दूल विक्रीडित, मन्दाक्रान्ता, वियोगिनी, अपरान्तिका आदि वर्ण मात्रिक छन्द र झ्याउरे जस्ता मात्रिक छन्दका श्रुति रमणीय लयमा आबद्ध देखिन्छ । देवासुर सङ्ग्राम मूलतः अनुष्टुप र केही मात्र वंशस्थ, उपजाति र गद्यको दण्डक लयमा आबद्ध रहेको छ । यस महाकाव्यको प्रवाहपूर्ण लय विन्यासले सौन्दर्य निर्माणमा अहम् भूमिका खेलेको छ । प्रश्रितका दुवै महाकाव्यले आन्तरिक लय विन्यासको मधुरता, कर्णप्रियता तथा ओज गुणयुक्त सौन्दर्य प्राप्त गरेका छन् र तिनबाट महाकाव्यीय उचाइ पनि बढेको देखिन्छ ।
कथन पद्धतिका सन्दर्भमा प्रश्रितले मानवमा आख्यानीकृत कथन पद्धतिको उपयोग गरेका छन् । त्यसमा उनले कविद्वारा निर्मित विभिन्न पात्रहरूको कथनका साथै सोझै कवि कथन मार्फत पनि समाख्यान गरेका छन् । देवासुर सङ्ग्राममा भने मूलतः नाटकीकृत कथन पद्धतिको उपयोग गरिएको छ । यसमा उनले सुरुमा मास्टर र खेतारा चरित्रको सृजना गरी तिनकै प्रत्यक्ष संवादमा समाख्यान अघि बढाएका छन् भने त्यसमा पनि अन्य देव तथा असुर चरित्रका प्रत्यक्ष संवाद मार्फत महाकाव्यीय विषयको कथन गरिएकोले यो नाटकीकृत कवि कथनमै अभिव्यक्त हुन पुगेको छ ।
मोदनाथ प्रश्रितको महाकाव्यको भाषा प्रयोग मध्यम शिक्षित समुदायप्रति लक्ष्यित रहेको छ । उनले तत्सम शब्दको बढी प्रयोग गरेका छन् भने तद्भव शब्दको श्रुति मधुर प्रयोगमा पनि उनी सक्षम छन् । उनले कतिपय तत्सम शब्द र पदावलीको प्रयोग महाकाव्यमा गरे पनि तिनको अर्थ सन्दर्भ पाद टिप्पणीका रूपमा दिएर पाठकलाई सजिलो पारि दिएका छन् । विशेष गरी उनको महाकाव्यको भाषा ओज गुणयुक्त र प्रवाहपूर्ण रहेको छ । भावानुकूल शब्द प्रयोगको सामथ्र्य प्रश्रितका महाकाव्यमा अभिव्यक्त भएको छ । साथै उनले उपमा, रूपक, दृष्टान्त, अर्थान्तरन्यास, लोकोक्ति आदि विभिन्न अलङ्कारको प्रयोग गरेका छन् भने प्रकृतिको मानवीकरण तथा मानवको प्रकृतीकरण पनि गरी महाकाव्यीय सौन्दर्य प्रवद्र्धनको कार्य गरेका छन् । उनले नेपाली जीवनमा प्रचलित उखान र टुक्काहरूको स्वाभाविक प्रयोग पनि गरेका छन् भने विशेष गरी लुम्बिनी अञ्चलको स्थानीय पर्वती भाषिकाका बोलीचालीमा प्रयुक्त शब्दहरूको प्रयोग पनि गरेका छन् । नेपाली महाकाव्यको परम्परामा सरलता, स्थानीयता र यथार्थताको खोजी उनका महाकाव्य प्रवृत्तिमा पाइन्छ ।

मानव र देवासुर सङ्ग्राम जस्ता दुई चर्चित महाकाव्यका स्रष्टा मोदनाथ प्रश्रितका महाकाव्यमा विषम सामाजिक स्थितिप्रति तिखो आलोचना गर्ने प्रगतिशील प्रवृत्तिका साथै समाजमा व्यापक परिवर्तनको अपेक्षा गर्ने प्रगतिवादी वैचारिक दृष्टिकोण प्रकट भएको छ । उनले मानवीय श्रम र पसिनामाथि हुने शोषणको तिखो विरोध गरी आफ्ना महाकाव्यमा निम्न वर्गीय पक्षधरता प्रकट गरेका छन् । उनले नेपाली समाजमा छोराछोरीमा भेदभाव हुने, बाल विवाह, बहु विवाह, अनमेल विवाहका साथै यौन शोषण मानसिक पीडा, शारीरिक आक्रमण र घर निकाला समेत गरिने पुरुष अत्याचारको यथार्थ चित्रण गरी नारी हृदयको गहिराइ तथा मातृत्वका महिमाको उद्घाटन पनि गरेका छन् । उनले नेपाली समाजमा तल्लो र माथिल्लो जात भनी गरिने छुवाछुत लगायतका अमानवीय प्रचलनका साथै सामाजिक एवं धार्मिक अन्धताका विभिन्न भ्रमको उद्घाटन गरी तिनका ऐतिहासिक कारणहरू पनि प्रस्तुत गरेका छन् र त्यस प्रकारका गलत मान्यताका अन्त्यको मार्ग निर्देश पनि गरेका छन् । उनका महाकाव्यहरूले गहिरो देशभक्तिका साथै विश्व मानवता र भ्रातृत्वको भावना पनि प्रस्तुत गरेका छन् । उनको मानव महाकाव्यले सबै प्रकारका हिंसात्मक कार्यको पूर्णतः निषेधको मानवतावादी दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको छ भने देवासुर सङ्ग्रामले समाजको ऐतिहासिक आवश्यकता र वर्गीय मुक्तिका निम्ति सशक्त सङ्घर्षको आवश्यकता पनि पर्ने प्रगतिवादी मान्यता प्रस्तुत गरेको छ ।
प्रश्रितको मानव महाकाव्यको शिल्पमा सहज कवित्वको तीव्रता पाइन्छ भने देवासुर सङ्ग्राममा वैचारिक प्रबलता र भावनाको अल्पता पाइन्छ । यसो भए पनि अनुष्टुप छन्दको श्रुति रमणीय प्रयोगले देवासुर सङ्ग्रामको भावनाका अल्पताको क्षतिपूर्ति समेत भएको छ । उनले विभिन्न अलङ्कारको प्रयोग, स्थानीय बोलीचालीका शब्दको प्रयोग, चित्रभाषाको प्रयोग र ओज गुणयुक्त तत्सम, तद्भव शब्दहरूको उपयुक्त एवं प्रवाहपूर्ण प्रयोगले महाकाव्यीय शिल्पमा उच्चता प्रदान गरेका छन् । यसरी मानवीय श्रम शोषण, लैङ्गिक उत्पीडन र सामाजिक अन्धता र भेदभावको तीव्र विरोध गर्दै देशभक्ति र निम्न वर्गीय विश्व बन्धुत्वको भाव व्यक्त गर्ने सशक्त प्रगतिवादी महाकाव्यकारका रूपमा प्रश्रितको योगदान उल्लेख्य रहेको पाइन्छ।

 

नेपाली कविता र काव्य(४२३)बि .एड सेकेण्ड इयर -टि.यु २०७४

 १. कवितालार्इ अन्य साहित्यिक  िवधाबाट छुट्याउने तत्व केहो ? 

 क. लय        ख. भाव 

 ग.विचार      घ. पात्र 

२. प्राथमिक कालीन नेपाली कविताको प्रतिनधि रचना कुन हो ? 

 क. श्रीकृष्णचरित्र         ख. रामायण

 ग. शाकुन्तल               घ. अादर्शराधव 

३. नेपाली कवितामा समस्यापूर्ति लेखन परम्परा कसले सरू गरेका हुन ? 

 क. मोतिराम भट्टले   ख. शम्भुप्रसाद ढुङ्गेलले 

ग. वसन्त शर्माले     घ. लक्ष्मीदत्त पन्तले 

४. स्वच्छन्दतावादीप्रगतिवादी धारालार्इ किन नेपाली कविता साहित्यको स्वर्ण युग भनिएको हो ? 

 क. धेरै साहित्य सिर्जना भएकाले 

 ख. उत्कृष्ट कविता सृजना गरिएकाले 

 ग. कवितामा परिष्कार देखिएकाले 

 घ. सबै विधाको विकास भएकाले 

५.परेवालार्इ गन्जकमा बन् गरेझै मानिस छन् बन्दि यस खोरमा  यस कविता पंतिकालेखक को हुन ? 

 कभूपि श

अाैेचित्य सिद्धान्त

           अाैचित्यको तात्पर्य उचित वा उपयुक्त हुन्छ ।काब्यको शुन्दरता बढाउँन प्रयोग गरिने तरिका नै अाैचित्य हो ।यसमाा रस ,रीति ,गुण अादिलार्इ यथोचित समावेश गरिन्छ ।काब्यको कुनैपनि उपकरण अाफएमा गुण र दोष नभइ यसको रखाइको अाधारमा यसको कारणबन्छ । अाैचित्यले काब्यको समष्टि रूपलार्इ समेटेको हुन्छ । यसको उपस्थितिका कारण नै काब्य गुण बन्दछ । क्षेमेन्द्रले जो वस्तु जुन वस्तुका लागि स्वभाविक हुन्छ ,त्यो नै अाैचित्य हुन्छ भनेका छन् । अाैचित्यले कहाँ स्वभाविक ,कहाँ वक्रक्ति ,कहाँ कुन रस र अलङ्कारको प्रयोग गर्ने भन्ने कुराको तय गर्छ । यस कारण काब्यका सबै तत्त्वहरूलार्इ वाध्ने तत्त्वको रूपमा अाैचित्यलार्इ लिन सकिन्छ । भरतले सर्वप्रथम अाफ्नो नाट्य शास्त्रमा अाैचित्यको प्रयाेग गरेका थिए । उनले लोकधर्म (स्वभाव र काब्य /नाटक ) धर्मलार्इ निर्देशन गर्ने  स्थापित  तत्त्वका रूपमा लिएका छन् । कुन्तकले बक्रता (नव अाैचित्य ) लार्इ महत्त्व दिए भोजले अाैचित्यले सानो -सानो दोषको अन्त्य र व्यापक दोषको पनि गुणमा परिवर्तन गर्दछ भनेका छन् । क्षेमेन्द्र अाैचित्य सिद्धान्तका प्रतिष्ठापक मानिन्छन ।यिनले काव्यको प्रणको रूपमा अाैचित्यलार्इ लिएका छन् । जसले काव्यलार्इ जिवित् राख्दछ । काव्यका अन्य तत्त्वलार्इ जोड्छ अलङ्कार तथा गुणको रूपमा काव्यलार्इ छुट्याउन मिल्दैन यो अखण्ड छ भनि अाैचित्यको महत्त्व दर्शाएका छन् ।

                  अाैचित्यको अर्थ समय र समाजको मान्यता अनुरूप चल्नु भन्ने वुझिन्छ । उचित अनुचितका अाधारमा सभ्य समाजले रीति रिवाज ,अाचरण , भेष भुषा , अादिलार्इ ध्यान दिएको हुन्छ।साहित्य  पनि समाजकै अङ्ग भएको हुनाले साहित्य पनि अनुशासित र मर्यादित  हुन जरूरी हुन्छ । अनुशासित र मर्यादित साहित्य निर्माण  गर्न अाैचित्य सिद्धान्तको प्रयोग जरूरी हुन्छ । समाजको गतिविधिलार्इ नियालेर साहित्य निर्माण गरिन्छ ।परिवेश सुहाउदो भाषा ,भेषभूषा ,रीति रिवाजलार्इ स्वीकारी त्यसलार्इ मिल्दो परिवेशमा -काव्यमा अलङ्कार ,रस भर्नु नै काब्य अाैचित्यको धर्म हो । 

     साहित्यमा अाैचित्य सिद्धान्तको उपयोगितालार्इ बुँदगत रूपमा यसरी हेर्न सकिन्छः-

क. काव्यलार्इ दोषवाट टाढा राख्न अाैचित्य सिद्धान्तको महत्त्वपूर्ण स्थान रहन्छ । 

ख. काव्यमा गुणहरूको  उचित र प्रभावकारी प्रयोजन गर्न ,व्याकरणिक कोटीलार्इ सन्तुलित राख्न ,भाषिक क्लिष्टता तथा वाक्य गठनलार्इ व्यवस्थित गर्न महत्वपूर्ण भुमिका अाैचित्य सिद्धान्तले खेलेको हुन्छ । त्यसकारण साहित्यमा यसको भुमिका उपयोगि मानिन्छ । 

ग. साहित्यलार्इ सर्वकालिक ,सर्वस्वीकार्य ,सर्वमंगलिकबनाउँन जात ,धर्म र राष्ट्र अखण्डमा अाच अाउने कुनै कुराको उल्लेखले साहित्यको गरिमालार्इ घटाइ दिन्छ । त्यसलार्इ अाैचित्य सिद्धान्तले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।

घ. साहित्यमा सरलभाषा तथा स्वभाविक भाषिक प्रस्तुति अाैचित्य सिद्धान्तको एक उदाहरण हो । जसले काल्पनिकता भन्दा यथार्थ र तथ्यपरक कुराहरू अपेच्छा साहित्यमा गरिन्छ । 

ङ. अलङ्कार ,रस ,रीति ,ध्वनि  वक्रोक्ति अादि सबैलार्इ स्वीकार्दै केवल मर्यादित र व्यवस्थित अर्थात सन्तुलित राख्ने व्यवस्था अाैचित्यवादले गर्ने हुँदा  पनि काव्यमा यसको महत्त्वपूर्ण स्थान देखिन्छ । 

च. अाैचित्य वादले स्वभाविकतालाृर्इ स्वीकार्ने हुनाले प्राकृतिक प्रस्तुति साहित्यमा भेटिन्छ ।जसले कृतिमता ,अर्थहिन भाषिक प्रयोगवाट जोगाउँछ । 

       यसरि साहित्यमा भाषाको रूपदेखि व्याकरण सम्म समाज र समयले स्वीकार्ने ,धर्म संस्कृति जाति र विश्व मानवतालार्इ जोड्ने काल्पनिक भन्दा यथार्थ प्रस्तुति दिने अलङ्कार र गुणले सजाउने कार्य साहित्यमा अाैचित्य सिद्धान्तले गरेको हुन्छ ।त्यसकारण यसको साहित्यमा उचित स्थान रहन्छ भन्न सकिन्छ ।

Impropriety means appropriate or appropriate. Impropriety is the method used to enhance the beauty of poetry. It includes juice, rituals, merits, etc. reasonably. Injustice encompasses the totality of poetry. Due to its presence, poetic quality is formed. Kshemendra has said that the thing which is natural for the thing is unjust. Aichitya decides where to use natural, where to use curvature, where to use juice and ornaments. For this reason, unrighteousness can be taken as the binding element of all the elements of poetry. Bharat was the first to use impropriety in his Natya Shastra. He has taken folk religion (temperament and poetry / drama) as an established element of directing religion. Kuntak emphasizes the importance of curvature (new unrighteousness). Kshemendra is considered to be the founder of the principle of impropriety. He has taken impropriety as a vow of poetry. Which keeps poetry alive. It connects other elements of poetry. Poetry cannot be separated as rhetoric and virtue. It has shown the importance of incoherence.

                  Impropriety is understood to mean following the norms of time and society. Civilized society pays attention to customs, manners, costumes, etc. on the basis of right and wrong. Since literature is also a part of society, literature also needs to be disciplined and dignified. In order to produce disciplined and dignified literature, it is necessary to use the principle of impropriety. Literature is created by observing the activities of the society. Accepting the language, dress and customs that are suitable for the environment and adapting it to the environment in which it is compatible is the religion of poetic inconsistency.

     The usefulness of the theory of impropriety in literature can be summarized as follows:

A. The principle of impropriety has an important place in keeping poetry away from faults.

B. The principle of impropriety plays an important role in the proper and effective use of qualities in poetry, in balancing grammatical categories, in managing linguistic complexity and sentence structure. Therefore, its role in literature is considered useful.

C. Mentioning something that will unite the caste, religion and nation in order to make literature everlasting, universally acceptable and universal, diminishes the dignity of literature. The theory of impropriety plays an important role in that.

D. Simple language and natural linguistic presentation in literature is an example of the principle of impropriety. Real and factual things are expected in literature rather than fiction.

E. Accepting all the ornaments, rites, rituals, sound curves, etc., only a dignified and systematic arrangement, that is, keeping it in balance, is done by Achityavad, but it also has an important place in poetry.

F. Since unreasonableness accepts naturalism, natural presentation is found in literature, which protects from artificial, meaningless linguistic use.

       Thus, in literature, from language to grammar, society and time accept it, religion, culture, race and world humanity are presented in a more realistic and imaginative way.